Magistr dissertasiyasi ixtisasın şifri və adı 060402 “Mühasibat uçotu və audit”

II FƏSİL. MƏHSUL İSTEHSALI VƏ SATIŞI İLƏ ƏLAQƏDAR

ƏMƏLİYYATLARIN UÇOTU

2.1. Məhsul istehsalı və satışı ilə əlaqədar məsrəflərin uçotunun sistemi

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi istehsal və qablaşdıma proseslərini tamamlamış, müvafiq standartlara və müqavilə şərtlərinə cavab verən, texniki nəzarətdən keçərək ambara təhvil verilmiş və ya alıcıya göndərilmiş mal hazır məhsul sayılır. Mövcud istehsal və qablaşdırma məhrələrini tam keçməmiş, eləcə də ambara tam təhvil verilməmiş məhsul yarımçıq vəziyyətdə qalan işlərin uçotu kimi qeydə alınır.

Satışdan əldə ediləna gəlirin həcmi müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyətini əks etdirən vacib göstəricidir. Məhsul satışı müəssisənin vəsaitinin dövriyyəsini yekun mərhələsidir. Satış prosesinin tamamlanması nəticəsində daxil olan vəsaitdən müəssisəinin yeni istehsal çiklini başlamaq üçün mal-material

ehtiyatlarını əldə etmək, işçilərlə əmək ödənişləri uyğun hesablaşamalar aparmaq, büdcə və başqa öhdəliklər uyğun ödənişlər etmək imkanı yaranır. Məhsul satışından daxilolmalar tək istehsal və təchizat xərclərini ödəməli deyil, eləcə də mənfəətin götürülməsini də təmin etməlidir. Mənfəət istehsalın genişləndirilməsinin, əsas vəsaitlərin yenilənməsinin, modernizasiyasının və bərpasının, eləcə də məhsul istehsalının həcminin artırılmasının vacib mənbələrindəndir.

Məhsul, iş və xidmət o zaman satılmış hesab olunur ki, yaranmış mülkiyyət hüquqları alıcıdan satıcıya və ya isthesalçıdn istehlakçıya keşmiş olsun. Həmin andan etibarən məhsulun dəyəri gəlirə çevrilir və məhsulun relızasiyaından formalaşan gəlirə daxil edilir.

Muhasibat uçotunda satışdan gəlir alıcılara və istehlakçılara təqdim edilmiş mal, iş və xidmət uyğun yaranan debitor borcları və ya daxil olan vəsaitlərin pul ifadəsində əks edilmiş məbləği kimi qeydə alınır.

Satılmış mal, görülmüş iş və göstərilmiş xidmətlərin dəyəri pul, xarici valyuta və ya başqa əmlakla (xammal, material və s.) ödənilə bilər. Satışdan daxil olan vəsait muhasibat uçotunda hesablaşma-ödəniş sənədləri əsasında qeydə alınır. Bu sənədlərə ödəniş tapşırıqları, ödəniş tələbnamələri, kassa mədaxil orderi, qaimələr və s aiddir.

Yüklənmə və hesablaşma sənədləri məlumatları əsasında satışdan əldə olunmuş gəlirin həcmi müəyyən edilir. Bu sənədlər özündə müvafiq müəssisənin öz istehsal etdiyi məhsul və yarımfabrikatların, sifarişçilərə görülmüş işlər və göstərilmiş xidmətlərin hansı həcmdə olduğunu müəyyən etməyə imkan verir. Əgər məhsul (mal və yarımfabrikar) daxili istehsalda istifadə üçün nəzərdə tutulubsa, o halda bunun dəyəri satışdan daxilolmalara aid edilmir. Satışın həcmi müəssisənin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsində, biznes planların hazırlanmasında, vergi hesablaşmalarında vacib bir göstərici kimi istifadə edilir.

Məhsulun ölçü vahidləri. Uçot zamanı məhsul həm natural (ədəd, cəki) və həm də dəyər ifadəsində qeydə alınır. Natural ölçü vahidi kimi ədəd, litr, ton və sair ölçü üsullarından istifadə edilir. Bu metodla analitik hesabat aparılır və məhsulun növləri, formaları, ölçüləri uyğun sayı, həcmı, çəki və sair müəyyən edilir.

İstehsalatda eyni cinsli məhsulun istehsalı uyğun ümumi məlumatı əldə etmək üçün şərti ölçü vahidlərindən də istifadə edilir. Məhsulda olan faydalı maddələr, istehsal prosesinin müddəti, istehsal prosesinin mürəkkəbliyi və sair bu kimi yanaşmalar əsasında müəyyənləşən şərti əmsallardan istifadə etməklə istehsal olunmuş məhsulların həcmi hesablanılır. Şərtı ölçü vahidləri ilə hesablama mütodundan məsələn, qara metallurgiya, konserv istehsalı, kimyəvi məhsulların istehsalı müəssisələrində istifadə edilir.

Uçot zamanı natural və şərti ölçü üsulları ilə yanaşı dəyər ölçü mütodundan da istifadə edilir. Məhsulun dəyər ölçüsü ilə həm analitik və sintetik uçot məlumatları hazırlanır, həm də məhsul istehsal həcmi, satışın həcmi və məhsul satışının maliyyə nəticələri kimi göstəricilər müəyyənləşir. Məhsulun dəyər göstəricilərinin hesablanması zamanı məhsul faktiki və plan maya dəyəri, eləcə də satış qiymətləri uyğun qiymətləndirilir.

Məhsulun çeşidinin uçotu. Məhsul istehsalı, saxlanması və satışının sinterik və analitik uçotun, həmcinin maliyyə nəticələrinin hesablanmasının doğruluğunu ifadə edən vacib gösətiricilərindən biri də məhsulun çeşid qiymətləndirilməsinin mövcud olmasıdur.

Çeşidlərin qiymətləndirilməsi – istehsal olunmuş məhsulların siyahısıdır. Bu hesablama müəssisənin özü tərəfindən hazırlanır. Bu metod tətbiqi zamanı istehsal edilən məhsulların müəyyən əlamət (təyinat, model, marka, növ və s.) uyğun qruplaşdırılması aparılır. Buna müvafiq olaraq məhsulun çeşid nömrələnməsi aparılılr. Məhsulun çeşid uçotunda məhsulun çeşid nömrəsi, məhsulun adı, xarakterik xüsusuiyyətləri, ölçü vahidi, uçot dəyəri göstərilir. Uçot dəyəri qismində məhulun plan maya dəyəri və ya satış qiyməti istifadə edilir. Muhasibat uçotu avtomatlaşdırılmış müəssisələrdə kompyuterdən istifadə edilməklə məhsulların çeşid qiymətləndirmə siyahısı (cədvəlləri) hazırlanır və bu istehsal edilmiş məhsulların başqa əlamətləri və eləcə də alıcılar barəsində məlumatlar da daxil edilir. Müvafiq cədvəllərə əlavə məlumatlar kimi əsasən növbəti məlumatlar daxil edilir: vergiyə cəlb edilən və ya edilməyən məhsul, vergi dərəcəsi və sair. Belə siyahılar uyğun məhsulun əsas istehsal, köməkçi sexlər, xidmət sahələrindən, ayrıayrı sexlər və sahələr uyğun buraxılışı barədə məlumatlar hazırlanır.

Hazır məhsulun, işlərin və xidmətlərin qiymətləndirilməsi. Sintetik uçotda məhsul istehsalı və satışı, görülmüş işlər və göstərilmiş xidmətlər onların faktiki istehsal dəyəri ilə qeydə alınır.