Magistratura məRKƏZİ BƏDƏlova əfsanə adiL

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ
MAGİSTRATURA MƏRKƏZİ
BƏDƏLOVA ƏFSANƏ ADİL

(MAGİSTRANTIN A.S.A)
“AZƏRBAYCANDA İQTİSADİ ARTIMIN TƏMİN EDİLMƏSİNDƏ XARİCİ TİCARƏT ƏLAQƏLƏRİNİN ROLU” mövzusunda

MAGİSTR DİSSERTASİYASI
İstiqamətin şifri və adı İİ 060401 Dünya iqtisadiyyatı
İxtisasın şifri və adı Beynəlxalq ticarət
Elmi rəhbər Magistr proqramının rəhbəri
(A.S.A., elmi dərəcə və elmi ad) (A.S.A., elmi dərəcə və elmi ad)
Dos.H.M.Əsgərov i.е.n.M.M.Aslanоva

Kafedra müdiri prof.A.Ş.Şəkərəliyev (A.S.A., elmi dərəcə və elmi ad)

BAKI - 2016

MÜNDƏRİCAT

Giriş....................................................................................................................

FƏSİL 1. Beynəlxalq ticarətin və iqtisadi artımın nəzəri-konseptual əsasları...

1.1.Beynəlxalq ticarət və iqtisadi artım konsepsiyalarının qarşılıqlı əlaqəsinin xarakteristikası......................................................................................................

1.2. Ölkənin iqtisadi artımının yüksəldilməsinə təsir edən əsas amillərin təhlili.....................................................................................................................

FƏSİL 2. Xarici ticarət əlaqələrinin və iqtisadi artımın təhlili

2.1. Milli iqtisadiyyatın dinamik inkişafında xarici ticarət əlaqələrinin rolu..........

2.2. Azərbaycan Respublikasında iqtisadi artım mənbələri və dövlətin iqtisadi siyasəti.................................................................................................................

FƏSİL 3. Azərbaycan Respublikasında iqtisadi artım problemləri, onun həlli yolları və inkişaf perspektivləri..............................................................................

3.1. Müasir şəraitdə iqtisadi artımın tərəddüdlü hərəkətının aktual məsələləri.............................................................................................................

3.2. Azərbaycanda iqtisadi artımla əlaqədar həyata keçirilən dövlət proqramlarından gözlənilən nəticələr...................................................................
Nəticə və təkliflər................................................................................................

İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı....................................................................

G İ R İ Ş

Mövzunun aktuallığı. Magistr dissertasiyası üçün seçilən mövzu müasir beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sisteminin ən aktual problemlərindən birinə həsr edilmişdir. Qloballaşma şəraitində sürətlə inkişaf edən beynəlxalq ticarət dünyanın ayrı-ayrı regionlarında yerləşən suveren dövlətlər arasında iqtisadi münasibətlər sisteminin yeni formasının yaradılmasını tarixi bir zərurətə çevirmişdir. Dünya ölkələrində iqtisadi artımın təmin olunmasında xarici ticarət amilindən istifadə edilməsi və xarici ticarətin qarşılıqlı əlaqəsin, xarici ticarətin genişlənməsi yolu ilə dayanıqlı, davamlı iqtisadi inkişafın təmin edilməsi dünya ölkələrinin əksəriyyətində intensivləşməsinin əvəzedilməz rolu olub.

İctimai tərəqqinin qarşısı alınmaz gedişi daima yeni-yeni problemlər doğurur. Ölkə qarşısında meydana çıxan bu problemlərin həlli iqtisadi artım sürətindən xeyli asılıdır. Çünki, sosial-iqtisadi rifah sürətləndirmə, ölkə iqtisadiyyatının inkişaf həyat strategiyasım tərkib hissəsidir. Bu mənada demək iqtisadi artım haqqında iki tərəf- iki istiqaməti qeyd etmək olar.

Birincisi iqtisadi artım məhsuldar qüvvələrdə keyfıyyət dəyişiklikləri və istehsal münasibətlərində müvafıq dəyişikliklərin həyata keçirilməsinin əsas şərtidir.

İkincisi iqtisadi artım bütünlükdə iqtisadi ölkə iqtisadiyyatınm inkişafını əks davam etdirərək, maddi-mənəvi həyat dünya tərzinin yaxşılaşdırılmasına yardımçı olur.

Ümumilikdə götürüldükdə iqtisadi artıma nail olunması qarşısında duran başlıca vəzifə elmi-texniki tərəqqinin sürətləndirilməsi, istehsalm yeni texnika ilə təchiz edilməsi, yaradılmış istehsal prosesindən səmərəli istifadə olunması əsasında əhalinin maddi-rifah halının yüksəldilməsidir.

Müstəqilliyimizi qazandıqdan sonra Azərbaycan Respublikasının uzunmüddətli dövrdə dayanıqlı iqtisadi artımın əldə edilməsinə mane ola bilən faktorların hələ də qalmasını nəzərdə saxlamaq lazımdır.

Dissertasiya işinin obyekti: Magistr dissertasiyasında axtarışın tədqiqatın obyekti milli iqtisadiyyatın düzəninin rəqabətqabiliyyətlilik səviyyəsinin yüksəldilməsi kontekstində ticarət iqtisadi artımı təmin göstərən-edən xarici ticarət amilidir.

Dissertasiya işinin predmeti: xarici ticarət əlaqələriylə iqtisadi artım əsaslı şəraitdəki qarşılıqlı əlaqə xüsusiyyətləri, həmin prosesin kifayət dərəcədə olan keyfiyyətli tendensiyaları həm də xüsusiyyətləri,eyni zamanda iqtisadi artımın intensivləşdirilməsi gözəlləşdirilməsi prosesində yaranmış iqtisadi tempin münasibətlərin məcmusu təşkil olunan edir.

Dissertasiya işinin informasiya bazası. Elmi tədqiqatın aparılması üçün zəruri olan ilkin informasiya bazası kimi Azərbaycan Respublikasının İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin, Dövlət Statistika Komitəsinin, Ümumdünya Ticarət Təşkilatının hesabatlarının və kütləvi nəşrlərinin, dövrü mətbuatların, beynəlxalq elmi məcmuələrin və beynəlxalq elmi simpoziomların, konfransların materialları, həmçinin beynəlxalq iqtisadi təşkilatların internet məlumatları əsas götürülmüşdür.

Dissertasiya işinin elmi yeniliyi. Dissertasiya araşdırmasının əsasən elmi yeniliyi iqtisadi yüksəlişlə xarici ticarət strukturunun qarşılıqlı əlaqəsinin ciddi tədqiqindən, buna da mənfi təsir edən amillərin dünya ölkələrinin istər praktikasında öyrənilməsindən, istərsə də Azərbaycanda iqtisadi artım həm də onun sürətləndirilməsi həmin problemlərinin üzə çıxarılmasından, eni zamanda iqtisadi artımın yeni xarici ticarət sxeminə keçirilməsindən ibarətdir. Bu baxımdan:

• 
  İqtisadi artımla xarici ticarətin arasındakı bağlılığın tarixi, həm də perspektivləri müəyyən olunmuşdur;
  
• 
  Xarici ticarət əlaqələri diqqətə alınaraq iqtisadi artımın əsas modeli araşdırılmış eyni zamanda onun təkmilləşdirilməsi təklif edilmişdir;
  
• 
  Xarici ticarət strukturasında iqtisadi artımla bağlı üstünlüklər eləcə də çatışmamazlıqlar müəyyən edilmişdir;
  
• 
  Ölkədə 2010-2015-ci illərdə ölkələrin xarici ticarət münasibətləri həm də iqtisadi artımın əlaqəsi baxımından iqtisadi təhlil yoluyla müəyyən olunmuşdur
  
• 
  Qlobal iqtisadi böhran halında ölkə iqtisadiyyatı eləcə də onun əsas aspektləri gözdən keçirilmişdir;
  
• 
  Azərbaycanda istər maliyyə sisteminin istərsə də iqtisadi artıma ciddi təsirinin xüsusiyyətləri müəyyən olunmuş, eləcə də iqtisadi artımın təminatında xarici ticarətin yeri eyni zamanda rolu qiymətləndirilmişdir.
  

Dissertasiya araşdırmasının praktiki əhəmiyyəti: Azərbaycanda, eləcə də başqa xarici ölkələrdə həm ÜDM-in yüksəldilməsi üçün yeni şəraitlərin müəyyən edilməsinə istiqamətlənmiş strateji situasiyaların hazırlanması eyni zamanda iqtisadi siyasətə birbaşa tədbirlərin yerinə yetirilməsində əldə edilən nəticələrin istifadə olunması imkanından təşkil olunmuşdur. Dissertasiya işinin də nəticə eləcə də məsləhətləri,həm statik məlumatlar həm də müəllifin çıxarışları özəl yaxud dövlət investisiya kampaniyaları eyni zamanda banklarının fəaliyyətində səmərəli istifadəyə yararlıdır.

Dissertasiya işinin strukturu: Dissertasiya işi girişdən, 9 paraqrafı özündə birləşdirən 3 fəsildən, maraq doğuran nəticə və təkliflər, həmçinin ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.


FƏSIL 1. BEYNƏLXALQ TİCARƏTİN VƏ İQTİSADİ ARTIMIN NƏZƏRİ-KONSEPTUAL ƏSASLARI
1.1.Beynəlxalq ticarət və iqtisadi artım konsepsiyalarının qarşılıqlı əlaqəsinin xarakteristikası
Dünya iqtisadiyyatının indiki inkişaf səviyyəsində qarşısında dayanan həyati əhəmiyyətli məsələləri həll etmək üçün Azərbaycan Respublikası qloballaşan iqtisadiyyat xammal əlavəsi olaraq yox, dünya sivilizasiyasının bərabərhüquqlu üzvü olaraq inteqrasiya etməlidir. Amerikan iqtisadçısı olan M.Kastelsin qeyd etdiyi kimi, «qlobal iqtisadiyyat yüksək dərəcədə dinamikdir, eksklyuzivdir və bununla yanaşı milli sərhədlər baxımından yüksək dərəcədə sabit sistemdir. »Məhz bu sabitliyi, milli mənafeləri qorumaq və dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyanı təmin etmək üçün həmin proseslərdə xarici ticarətin rolunu izah edən nəzəriyyələri nəzərə almaq böyük əhəmiyyət kəsb edir. İqtisadiyyatın yaxud da başqa hansısa elm sahəsinin tərəfinin “nəzəriyyə”sinin əsas məqsədi həmin sahənin predmetinə, obyektinə aid olan hadisələrin səbəblərini izah etmək, onlar arasındakı “səbəb-nəticə” əlaqələrini göstərməkdir. Beynəlxalq ticarət nəzəriyyələrinin də ilkin məqsədi ölkələr arasında hazırda əhəmiyyətli hadisə hesab edilən əmtəə və xidmət idxal və ixraaclarının əsas səbəblərini diqqətə çatdırmaqdır.

XVIII əsrin ikinci yarısına kimi xarici ticarəti hərtərəfli izah edən araşdırmalar mövcu deyil. Bununla belə, o vaxta qədər mövcud nəzəriyyələrdə xarici ticarət anlayışına səthi formada toxunulurdu. Belə ki, beynəlxalq ticarətin elmi cəhətdən ilk olaraq sistemli şəkildə təhlil edildiyi əsər “ İqtisad elminin Atası” hesab edilən Adam Smitin “Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında traktat” əsəridir. Hazırkı dövrə qədər beynəlxalq ticarət nəzəriyyələri nəzərəçarpan dərəcədə inkişafa məruz qalmışlar.

Sxem 1.

Beynəlxalq ticarət nəzəriyyələrinin təkamülü¹

Xarici ticarətin hərtərəfli müxtəlif aspektlərini dəqiq izah edən ilk nəzəriyyə merkantilizm nəzəriyyəsidir. Adıçəkilən nəzəriyyə feodalizm quruluşunun dağılıb, milli dövlətlərin möhkəmləndiyi dövrdə meydana çıxmışdır. İlk dəfə olaraq quldarlıq feodal özünütəminetmə nəzəriyyələri araşdırmaları hüdudlarından kənara çıxaraq, ilkin yeni təsərrüfat sistemində məhsulların əmtəənin rolunu əsaslandıran nəzəriyyə məhz merkantilizm nəzəriyyəsi olmuşdur. Bu nəzəriyyənin əsas nümayəndələri Tomas Men, Antuan Monkretyen, Çarlz Davenant, Vilyam Staffor və digərləri olmuşdur. Merkantilistlərə görə, iqtisadi sistem aşağıdakı üç sektordan ibarət idi: istehsal sektoru, kənd təsərrüfatı sektoru və xarici koloniyalar. İqtisadi sistemin ən mühüm subyektinin tacirlər, istehsalın əsas amilinin isə əmək olması qeyd edilən nəzəriyyənin əsas məğzini təşkil edirdi. Merkantilistlər ölkənin qızıl və qiymətli metal ehtiyatlarını onun sərvətinin əsas mənbəyi hesab olunan edir, dövlət xəzinəsinə ölkənin şəhərin iqtisadi və siyasi gücünün demək ki, təməli kimi baxırdılar.

Merkantilizm nəzəriyyənin nümayəndələri bir ölkənin yalnız digər cür bir ölkənin yoxsullaşması formasında halında varlana biləcəyini qeyd edirdilər. Beynəlxalq ticarət haqqında bu cür təsəvvür ilk baxışda sadəlövh və qeyri-elmi görünə bilər. Lakin qeyd edilən nəzəriyyədə ondan sonrakı nəzəriyyələrin də yararlanmalı olduğu rasional toxumların olduğunu görürük. Belə ki, ilk dəfə bu nəzəriyyə xarici ticarətin dövlət ölkə iqtisadiyyatı üçün sistemli əhəmiyyətini qeyd edərək, müasir iqtisadiyyata “tədiyə balansı” anlayışını gətirmiş, bununla da, klassik məktəbin inkişafına təkan vermişdir.

Ölkə sərvətinin əsası kimi ticarəti deyil, istehsalı, daha doğrusu, kənd təsərrüfatı istehsalını vurğulamaqları fiziokratları merkantilistlərdən fərqləndirən əsas fikir idi. F.Kene düşünürdü ki, dövlət yalnız müvafiq qanunlar qəbul etməklə ictimai həyatda gedən proseslərə müdaxilə edə bilər. Lakin fiziokratizm nəzəriyyəsinin müddəalarından, iqtisadiyyatı bir sistem kimi tədqiq etmədiyi üçün sərvətin mənbələri kimi barədə suallara cavab demək tapmaq mümkün deyildi. Bu suallara cavab isə ondan sonra yaranan klassik məktəb tərəfindən verilmişdir.

Adam Smit millətin rifahının onun yığdığı qızıldan deyil ticarət etmək qabiliyyətindən asılı olduğunu qeyd etmişdir. Bu isə insanların iqtisadi baxımdan tam azad olduqları halda əldə edilə bilər. Beynəlxalq əmək bölgüsünə olan əsaslanan xarici ticarət sistemi son nəticədə dünya mövqeyinin istehsalının artmasına ciddi gətirib çıxarır. Bununla da, A.Smit merkantilistlərin “xarici ticarətdə hər bir dövr tərəf qazanırsa, demək olar digər tərəf uduzur” fikrini təkzib edir. Çünki, xarici ticarətdən hər iki tərəf qazanır.

A.Smitin mütləq üstünlüklər nəzəriyyəsi adlandırılan konsepsiyasına əsasən, ölkələr daha az məsrəf-xərclərlə istehsal etdikləri məhsul-əmtəələri ixrac edir eyni halda başqa ölkələr tərəfindən mövqeyindən daha az məsrəf-xərclərlə istehsal olunan məhsul- əmtəələri idxal edir.

Əmək-dəyər nəzəriyyəsinə əsaslanması, əmək bölgüsünün üstünlüklərini yalnız milli deyil, eyni zamanda beynəlxalq səviyyədə əks etdirməsi mütləq üstünlüklər nəzəriyyəsinin müsbət tərəflərindəndir. Lakin nəzəriyyə “əgər hər hansı dövlət, bir ölkə heç bir birbaşa istehsal sahəsində mütləq tam üstünlüyə malik deyilsə, deyərikmi, bu zaman digər dövlət ölkələr bu ölkəylə ticarət idxal-ixrac edəcəkmi? İstehsal xərcləri tərəfdən mütləq üstünlüyə sahib olmayan hansısa ölkə beynəlxalq ticarətdən ciddi iqtisadi səmərə qazana bilməzmi?” sualına cavab vermir.

Reallıqda isə bir sıra nəzəriyyənin nümayəndələrinin fikrincə istehsalın bir tərəfdən neçə amili sistemi vardır. İstehsal amilləri konsepsiyasının nəzəriyyəsinin yaradıcısı Jan Batist Sey əməyi, torpağı və kapitalı əsas amil kimi qəbul edir. Onun fikrincə, adı çəkilən amillərin bazar qiymətləri istehsal xərclərini əmələ gətirir. XIX əsrdə əmək-dəyər nəzəriyyəsinin sıxışdırılması nəticəsində neoklassiklər Bu zaman müxtəlif variantlar irəli sürülsə də, gözəçarpan yeniliklər XX əsrin 20-ci dövrlərində illərinin ortalarında düzəlişlər baş verdi. İsveç neoklassik- tərəfdarları iqtisadçıları Eli Hekşer və onun dövründəki şagirdi Bertil Olin tərəfindən hazırlanan yeni nəzəriyyə istehsal amillərinin nisbəti nəzəriyyəsi adlandı. Nəzəriyyənin əsas məğzi ondan ibarətdir ki, ölkə hər hansı istehsal amiliylə zəngindirsə, məhsulun istehsalında həmin amildən nə daha çox istifadə edilən olunan əmtəələri daha da ucuz istehsal edər həm də bu sahədə ixtisaslaşar.

Amerika iqtisadçısı Pol Samuelson dediyi tərəfindən Hekşer-Olin teoreminə uyğun əsaslananmaqla sübut edilən konsepsiyaya bu teorem məhsul istehsal amillərinin qiymətlərinin bərabərləşdirilməsi funksiyası teoremi adlanır. Hekşer-Olin-Samuelson teoremi beynəlxalq ticarət mübadiləsində iştirak edən ölkələrdə dövlət istehsalın homogen amillərinin düzgün mütləq və nisbi tərəflərinin qiymətlərinin bərabərləşməsinə demək ki, gətirib çıxarması düşüncəsini fikrini müdafiə edir.

Qeyd edilənlər isə gözlənilən nəticəyə uyğun gəlmirdi.

Bir çox iqtisadçılar klassik nəzəriyyələrin daha beynəlxalq ticarəti izah etməkdə aciz olması qənaətindədirlər.

Bundan başqa, əmtəənin hansı tərəfdən istiqamətdə inkişaf etdirilməsi istehsalçı istehlakçılardan asılı olduğuna üçün əmtəə istehlakçıya yaxın olan yerdə istehsal edilməlidir.

Pozner ticarətdə yeni texnologiyanın tətbiqi ilə bağlı nəzəriyyəni üs­tün­lük nəzəriyyəsinə əsasən hansısa ölkədə baş verən texnoloji yenilik ticarət edən hər iki ölkə üçün iqtisadi fayda yaradır. Yeni texnika başqa ölkələrdə yayıldıqca inkişaf etməkdə olan ölkə daha çox fayda qazanır, ye­ni­ texnologiyanın yarandığı ölkə isə getdikcə öz üstünlüyünü itirir.

Porter nəzəriyyəsində istehsal amillərinin əhəmiyyəti qəbul edilsə də, onların sayı yeniləri ilə artırılır. Neoklassik məktəbdən fərqli olaraq o, bu amillərin millətə hazır şəkildə miras qalmadığı, geniş təkrar istehsal prose­sin­də ya­randığı qənaətinə gəlir. Tələb şərtləri parametri isə firmanın inkişafını təmin edən daxili ba­za­rın tələbidir. Hansı ki, o şirkətin davamlı fəaliyyətinə əsaslı təsir göstərir. Məs, nis­bə­tən kiçik evlərdə yaşayan yaponlar enerjiyə qənaət etmək üçün kiçik kon­di­sio­ner­lə­r istehsal etməyə baş­ladı. Bu cür kondisionerlər daha əlverişli olduğu üçün digər dövlətlər də yapon təcrübəsindən yararlanmışdır. Yeməyi tez hazırlayan amerika sistemi də eyni qayda ilə bütün dünyaya yayılmışdır.

İtaliyada zərgərlik sənayesinin yüksək inkişafı ölkənin qiymətli metal və daşları emal edən maşınların istehsalı üzrə dünya lideri olması ilə əlaqədardır.

Təbii ki, firmalarda idarə sistemi heç də eyni deyildir. İtaliya sənayesi tez dəyişə bilən idarə üsuluna malik olduğu halda, alman sənayesi üçün sərt mər­kəz­ləşdirilmiş idarə sistemi xarakterikdir. Firmanın dünya bazarında rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksək olması üçün daxili rəqabətin mövcudluluğu şərtdir.

İqtisadi artım iqtisadi mənaya anlayış kimi çox da geniş mənaya uyğun malik olduğundan onun əhəmiyyəti mahiyyətini dərk etmək olar, bunun üçün ilk növbədə, həm ona iqtisadi tərif həm də funksiya vermək zəruridir. Ümumiyyətlə, iqtisadi artım anlayış dedikdə, əmtəələrin, məhsulların və xidmətlərin həyata keçirilməsində istehsalın uyğunlaşması başa düşülür. İqtisadi artım axtarışında araşdırılan zamanı uyğun aşağıdakı sual hamının diqqətini cəlb edir. Necə etmək bilərik ki, cəmiyyətdə istehsal hazır olunan ÜMM hamının ehtiyacını tələbatını ödəsin və həm də onların yaxşı dolanması yaşamasına imkan yaratsın?

Kapitalist ölkələrində iqtisadi artımın qiymətləndirilməsi prosesinin qeyri-stabilliyi modelin zəif cəhətlərindən biri kimi özünü göstərir. Model iqtisadi artım modelləri arasında sadəliyi ilə fərqlənsə də, yetəri qədər dəqiq təhlillər aparmağa şərait yaratmışdır. Günümüzdə də geniş istifadə edilən Solou modelinin məhdudiyyətləri də vardır: 1965-ci ildə Kupmans Ramseyin nəzəri modelinə əsaslanaraq iqtisadi artım modelini bir qədər də inkişaf etdirmişdir. Mövcud olan modellərdən əsasında müxtəlif ölkələrin iqtisadi artımı səviyyəsi araşdırılmışdır. Bu qiymətləndirilmədən əldə olunan nəticələr modellərin hansı dərəcədə nəzəri yaxud empirik tərəfinin mövcud iqtisadi vəziyyətə uyğun olduğunu göstərir.

İlk dəfə 1957-ci ildə Solou iqtisadi artım üçün əsas şərtin kapital deyil, texniki tərəqqi olduğunu müəyyən etdi. İstehsal texnologiyasının dəyişdirilməsi istehsal prosesinin də təkmilləşməsi ilə nəticələnir. Nəticə etibarilə istehsalda zavodlarda struktur dəyişiklikləri yaranır-baş verir.

Müasir nəzəriyyələrdən fərqli olaraq Smit və Maltus iqtisadi tərəfdən artımda torpağın məhdud funksiyasını rolunu göstərmişlər.

Adam Smit 1776-cı ildə hazırladığı əsərdə iqtisadi inkişafın tərifini izahını vermişdir. İnsanların torpaq üzərində həm tam mülkiyyəti olduğu baxımından üçün kapital toplanması eyni vaxtda onlar üçün əhəmiyyətsiz olardı. Belə olanda sual meydana gəlir: iqtisadi artımın funksiyaları dinamikası necə olmuşdur? Nə qədər ki, vəsait kapital yox idi dövlətdə ölkədə məhsul buraxılışı camaatın əhalinin sayına nisbətən baxanda iki dəfə çox qalxırdı. Bəs real əmək ödənişi haqqı necə idi? Əmək ödənişi haqqı bütün ÜMM-i təşkil edirdi.

Məhsul buraxılışı hamının əhalinin dinamikası ilə həm eyni olduğu üçün dəqiq real əmək haqqında hansısa bir dəyişiklik müşahidə axtarılmırdı olunmurdu. Amma qızıl vaxt dövr adlandırılan bu vaxt dövr daimi davam edə gedə bilməz.

Maltus bildirirdi ki, əmək ödənişi haqqı minimum yaşayış sərhəddini həddini təmin etdiyi təqdirdə halda əhali artacaq, əmək ödənişi haqqının aşağı düşməsi azalması isə ölümün artıb, camaatın əhalinin sayının aşağıya düşməsinə azalmasına səbəb vayis olacaq. O, belə fikirləşirdi düşünürdü ki, fəhlələr həm kobud, çirkin və həm də qısa həyat ömür yaşamağa məcburdurlar.

Neoklassik model. Maltusun nəzəriyyəsində bütün texniki nailiyyətlər həm investisiyalar iqtisadi artımın birbaşa əsas hərəkətverici qüvvəsi olaraq nəzərdə tutulmurdu. Fabrik və zavodların açılması yaranması, dəmir və şose hissələrin yollarının çəkilməsi, həm paraxodlar həm də başqa istehsal münasibətlərin imkanlarının mütərəqqiləşməsi iqtisadçının Maltusun nəzəriyyəsini yarıda kölgədə qoydu.

XX əsrdə təzə-yeni sahələrin yaranması meydana gəlməsilə əlaqədar, sərmayə kapital yığımı həm də yeni texnologiya iqtisadi tərəfdən inkişafın hərəkətverici qüvvəsinə şərait yaratdı. Həmin amillərin iqtisadi yüksəlişə artıma təsirini anlamaq başa düşmək üçün bu-neoklassik modeli axtarmaq araşdırmaq zəruridir.

Bu nəzəriyyənin yaradıcısı-banisi 1987-ci ildə nobel mükafatını almış layiq görülmüş professor iqtisadçı Robert Solou olmuşdur. İqtisadiyyatı nəzərə siyahıya alan neoklassik sistemə modelə əsasən eyni uyğun məhsul istehsalı əmək həm də kapital olmaqla iki sistemdən amildən asılıdır. Maltusçuların nəzəriyyələrindən konsepsiyasından fərqli olaraq sayın əhali artımının iqtisadiyyata olan təsiri daxili amil kimi diqqətdən nəzərdən keçirildiyinə görə bu iqtisadi dəyişikliklərə müdaxiləsi təsiri əsas olaraq götürülmür. Neoklassik modeldə bu baxımdan iqtisadi artımın əsas ünsürləri elementləri kapital eyni zamanda texniki yeniliklərdir. Müasir nəzəriyyəçi iqtisadiyyatçılar iqtisadi artımda dediklərimizin kapitalın dərinləşməsini vacib əsas hesab edirlər. Bu da həmin əmək ehtiyatlarının kapitalla uyğunlaşdırılmasının təminatının zaman keçdikcə yüksəlməsi artması deməkdir.

İndi isə bu neoklassik modelin qrafik olaraq analizini verək.

Bu dediyimiz qrafik məcmu məhsul istehsalı funksiyası adlanır. Bu əyri xətt bildirir göstərir ki, istehsalın bu kəmiyyətdə həcmi orada çalışanların müəyyən kapitalla tə`minatı həcmindən dərəcəsindən asılıdır. Bu cəhətdən həmin bölgüyə baxanda hamısı ya torpaq səhəsinin, ya da təbii ehtiyatlarla uyğunlaşdırılmanın təminatın və texnologiyanın son anda nəticə etibarilə vacib amil qəbul etmişlər. Qrafikdən diqqətə çatdığı göründüyü kimi işçinin əlində sərəncamında kapital nə qədər çoxdursa adambaşına düşən tam məcmu ictimai məhsulda həm bir o qədər çox artıq olar. Yəni bu müəyyən kəmiyyətə həddə qədər bu səviyyə ilə qalxır, elə buda əyrinin şimal-şərqə tərəf doğru əyilməsinə şərait yaradır-səbəb olur.


Bəs kapitalla uyğunluq təminat nə vaxt necə düşür? Məsələn müharibə ölkənin sərmayəsini kapitalını həmişə fəallığı tərəf doğru meyl elətdirir. Belə halda olan müharibədən sonra sərmayəylə kapitalla təminat azalır düşür və kapital çatışmamazlığı azlığı yaranır. Neoklassik modeldə həmişə uzunmüddətli tarazlıq halından bəhs edərkən danışarkən texniki tərəqqiyə yönəlmək toxunmaq lazımdır, çünki bir az sürətli tez bir az gec yavaş kapital ehtiyatları hazırlanması istehsalın bəlli müəyyən kəmiyyətində səviyyəsində azalır tükənir. İqtisadiyyat qısa dövr zama ərzində möhkəm dayanıqlı olur. Yəni həm bu kapitalın dərinləşməsinin güclənməsinin dayandığı halda olur. Real olaraq əmək haqqı isə getdikcə qalxır. Qrafikdən görünən kimi bir fərdə nəfərə düşən əmək bölgüsü kapital təminatı artdıqca yüksəldikcə artacaq.

Lakin bu o demək deyil ki, texniki tərəqqi olmadan hansısa V səviyyəsində sonra əmək haqqının həm də əhali gəlirlərinin artımı olmuyacaq. Bu hal əhalinin yaşayış kəmiyyətini minimumunadək gəlib çıxır.

Qrafikdə göstərildiyi kimi bu halda texniki tərəqqi nəticəsində cəmi məcmu istehsal funksiyasının həcmi qrafiki yuxarı tərəf yerini dəyişəcək. Bu qrafik ABŞ iqtisadiyyatı baxımından üçün 1950-95-ci illərdə həm də özünü doğrultmuşdur. Bu özünü digər halda əmək, texnika, kompüter eyni zamanda digər sahələrdə biruzə vermişdir. Ona görə də, biz iqtisadi artımın analizində təkcə bu amillərin kapitaldan istifadənin artmasına dərinləşməsinin deyil, bir baxımdan da texniki nailiyyətləridə fikrimizdə qeyd etməliyik.

Keynsçilik. Keynsçilərə görə iqtisadiyyatda milli gəlirin səviyyəsi, kəmiyyəti, dinamikası və bölgüsü istər makroiqtisadiyyatın əsas problemlərindəndir. Haqlı olaraq Keyns əsas diqqəti sırf tələbin tərkib hissələrinin araşdırılmasına, tələbata və yığıma, həm də həmin tərkib hissələrin davranışıyla əlaqədar olan amillərin təsirlərin təhlilinə yönəltmişdir. Keyns bunu milli gəlirin həcm həm də dinamikasını tələbat və yığımın davranışı hərəkəti ilə əlaqələndirmişdir. İqtisadçı-Keyns bildirirdi ki, məhz istehsala investisiya yatırımı nə qədər artırsa bu tələbatın səviyyəsi elə o qədər aşağı azalacaq düşəcək. Keyns davamlı iqtisadi artım üçün əsas vacib şərtin qənaəitçilik və investisiya olduğu bərabərliyi olduğunu düzgün qeyd edirdi. Qənaətçilik investisiyayla müqayisədə demək olar ki, çox olarsa bu artıq kapitalın ehtiyyatın yaranmasıyla nəticələnər, elə bununla da məşğulluğun azalması- işsizlik artmış olar. Keyns konsepsiyasının xüsusi diqqət nəzər etdiyi məsələ uzunmüddətli zamanda faktiki qanaətçilik eləcə də gözlənilən investisiya halları məsələsi olmuşdur.