Magistratura məRKƏZİ BƏDƏlova əfsanə adiL
Yüklə 321,73 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nəticə və təkliflər
Cədvəl 35. İqtisadiyyatın neft və qeyri-neft bölməsində ÜDM istehsalı, milyon manatla 
Seçilən mövzu müasir beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sisteminin ən aktual problemlərindən birinə həsr edilmişdir. Qloballaşma şəraitində sürətlə inkişaf edən beynəlxalq ticarət dünyanın ayrı-ayrı regionlarında yerləşən suveren dövlətlər arasında iqtisadi münasibətlər sisteminin yeni formasının yaradılmasını tarixi bir zərurətə çevirmişdir. Dünya ölkələrində iqtisadi artımın təmin olunmasında xarici ticarət amilindən istifadə edilməsi və xarici ticarətin qarşılıqlı əlaqəsin, xarici ticarətin genişlənməsi yolu ilə dayanıqlı, davamlı iqtisadi inkişafın təmin edilməsi dünya ölkələrinin əksəriyyətində intensivləşməsinin əvəzedilməz rolu olub. Dünya iqtisadiyyatının indiki inkişaf səviyyəsində qarşısında duran həyati əhəmiyyətli məsələləri həll etmək üçün Azərbaycan Respublikası qloballaşan iqtisadiyyat xammal əlavəsi olaraq yox, dünya sivilizasiyasının bərabərhüquqlu üzvü olaraq inteqrasiya etməlidir. Amerikan iqtisadçısı olan M.Kastelsin qeyd etdiyi kimi, «qlobal iqtisadiyyat yüksək dərəcədə dinamikdir, eksklyuzivdir və bununla yanaşı milli sərhədlər baxımından yüksək dərəcədə sabit sistemdir. »Məhz bu sabitliyi, milli mənafeləri qorumaq və dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyanı təmin etmək üçün həmin proseslərdə xarici ticarətin rolunu izah edən nəzəriyyələri nəzərə almaq böyük əhəmiyyət kəsb edir. İqtisadiyyatın yaxud da başqa hansısa elm sahəsinin tərəfinin “nəzəriyyə”sinin əsas məqsədi həmin sahənin predmetinə, obyektinə aid olan hadisələrin səbəblərini izah etmək, onlar arasındakı “səbəb-nəticə” əlaqələrini göstərməkdir. Beynəlxalq ticarət nəzəriyyələrinin də ilkin məqsədi ölkələr arasında hazırda əhəmiyyətli hadisə hesab edilən əmtəə və xidmət idxal və ixraaclarının əsas səbəblərini diqqətə çatdırmaqdır. XVIII əsrin ikinci yarısına kimi xarici ticarəti hərtərəfli izah edən araşdırmalar mövcu deyil. Bununla belə, o vaxta qədər mövcud nəzəriyyələrdə xarici ticarət anlayışına səthi formada toxunulurdu. Belə ki, beynəlxalq ticarətin elmi cəhətdən ilk olaraq sistemli şəkildə təhlil edildiyi əsər “ İqtisad elminin Atası” hesab edilən Adam Smitin “Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında traktat” əsəridir. Hazırkı dövrə qədər beynəlxalq ticarət nəzəriyyələri nəzərəçarpan dərəcədə inkişafa məruz qalmışlar. Kapitalist ölkələrində iqtisadi artımın qiymətləndirilməsi prosesinin qeyri-stabilliyi modelin zəif cəhətlərindən biri kimi özünü göstərir. Model iqtisadi artım modelləri arasında sadəliyi ilə fərqlənsə də, yetəri qədər dəqiq təhlillər aparmağa şərait yaratmışdır. Günümüzdə də geniş istifadə edilən Solou modelinin məhdudiyyətləri də vardır: 1965-ci ildə Kupmans Ramseyin nəzəri modelinə əsaslanaraq iqtisadi artım modelini bir qədər də inkişaf etdirmişdir. Mövcud olan modellərdən əsasında müxtəlif ölkələrin iqtisadi artımı səviyyəsi araşdırılmışdır. Bu qiymətləndirilmədən əldə olunan nəticələr modellərin hansı dərəcədə nəzəri yaxud empirik tərəfinin mövcud iqtisadi vəziyyətə uyğun olduğunu göstərir. İqtisadi artımın əsas məqsədi tələb və təklif arasında düzgün mütənasibliyin yaradılmışdır.Bu iqtisadi artımın tələb və təklif amilləri hesab olunur. Lakin qeyd etınəliyik ki, bu amillərlə yanaşı elə amillər də fəaliyyət göstərir ki, onlar iqtisadi artımın keyfıyyət halına təsir göstərməklə, son nəticədə, istehsal prosesinin nəticəsini yüksəltməklə artım sürətinin mənbəyini əks etdirir. Buna misal olaraq istehsalın proporsional inkişafını, stimullaşdırma mexanizminin yaxşılaşdırılmasını, xalq təsərüfatı strukturunun tarazlaşdırılmasını, istehsalın ərazi üzrə tənzimlənməsi və s. göstərmək olar. İqtisadi artımın tipləri xalis formada fəaliyyət göstərmir. Yəni tam demək mümkün deyil ki, iqtisadi inkişafın filan mərhələsində sırf iqtisadi artımın ekstensiv və ya intensiv tipi fəaliyyət göstərmişdir. Adətən onlar vəhdət şəklində fəaliyyət göstərirlər. Lakin inkar olunmaz forma hal kimi deməliyik ki, artımın intensiv olaraq tipli hansısa şəraitdə iqtisadi yüksəlişin inkişafın yeni keyfıyyət formasına salınmasına birbaşa səbəb olur. Bir qayda olaraq iqtisadi yüksəlişin intensiv tipi ictimai formada istehsalın intensivləşdirilməsinin meydana çıxması, qərarlaşması həm də inkişafı şəraitində baş verir. İntensivləşdirmə ümumiyyətlə, təsərrüfatçılığın qanunauyğun prosesi olub istehsalm səmərəliliyini təmin edən prosesdir.
Bildiyimiz kimi hazırda qloballaşma, inteqrasiya prosesləri çərçivəsində dünya təsərrüfatında milli iqtisadiyyatların iqtisadi inkişafının davamlı olması və iqtisadi artım problemi aktual məsələlərdir. Dövlətin, millətin siyasi və iqtisadi suverenliyinin olması onun möhkəm iqtisadiyyatının təmin edilməsi baxımından önəmlidir və bu dayanıqlı iqtisadiyyatı yaratmaq üçün güclü siyaseləcə də iqtisadi potensiala malik olmaq lazımdır. Ancaq XX əsrin 50-ci illərində əksər ölkələrin təcrübəsi sübut etdi ki, yüksək iqtisadi artım templəri, həmin ölkələrdə bu artım tempinin davamlı olmaması səbəbindən sosial iqtisadi inkişafı təmin etmədi. Xarici iqtisadi əlaqələrin iqtisadi artımın təmin edilməsində çox böyük əhəmiyyəti vardır. Ehtimal edirik ki, xarici kapitalların ölkə iqtisadiyyatına cəlb olunması yeni iş yerlərinin yaranmasına, bu da işsizliyin səviyyəsinin sabitləşməsinə şərait yaradar. Azərbaycanda iqtisadi göstəricilərin təhlili, son illər baş vermiş iqtisadi dəyişikliklərin müsbət olduğunu deməyə imkan verir. Ancaq buna baxmayaraq, hələ də dayanıqlı inkişafın qarşısını ala biləcək elementlər olmaqdadır. Dissertasiya işində gəldiyim nəticəyə görə Respublikamızda məhz iqtisadi artımın kəmiyyətinin az olması bir sıra mühüm amillərlə əlaqədardır. Bunlara misal olaraq:
Təklifimiz iqtisadiyyatda əsasən sosial yönümlü sahəni götürmək həm də xarici ticarətin strukturuna bir daha diqqət yetirərək ticarət əlaqələrimizi iqtisadi artımın təmin edilməsinə yönəldilməsi daha məqsədəuyğun olar. İlk olaraq islahatları dəqiq həyata keçirməli, xüsusilə istehsalda stimul yaratmalıyıq. Bundan əlavə, respublikada iqtisadi tərəqqini təmin etməyə görə dövlətin iqtisadi siyasətindən də səmərəli eləcə də məqsədəyönlü istifadə olunmalıdır. Belə ki, dövlət dəqiq pul-kredit, həm büdcə-vergi, həm valyuta və başqa siyasətləri həyata keçirməklə biz iqtisadi inkişaf prizmasında əsaslı müsbət nəticələr də əldə etmiş olarıq. Ümumiyyətlə sonda deyə bilərik ki, hazırda respublikada iqtisadiyyatı gücləndirmə üçün biz dövlətin əsaslı şəkildə iqtisadiyyata müdaxilə etməsinə normal yanaşmalıyıq. Amma bununla da biz inzibati-amirlik formasının tərəfdarı olduğumuzu göstərmək istəmirik. Qətiyyətlə, bir şeyi unutmamalıyıq ki, onsuz da məhdud olan eləcə də getdikcə azalan həm iqtisadi, həm təbii resursların istifadə olunmasında əhaliyə bir qədər sərbəstlik verərək biz bu resursların daha da tez zamanda tükənməsinə şərait yaradacağıq. Məhz bu səbəbdən də dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi lazımlıdır ki, cəmiyyətdə olan həmin resurslardan heç olmazsa azacıq da olsa hamı eləcə də uzun müddət ərzində istifadə edə bilsin. Dissertasiyada ölkənin iqtisadi artımının təmin edilməsi və artırılmasının əsas şərtləri dəqiqləşdirilmiş bu istiqamətə xidmət göstərən qeyri-neft sektorunun inkişaf istiqamətləri tədqiq edilmiş, xarici ticarət əlaqələrinin ümumi təhlili eləcə də müasir vəziyyətin iqtisadi artıma necə təsiri araşdırılmış, ÜTT-yə üzvlüyün ölkənin həm xarici ticarət əlaqələrinin, həm də iqtisadi artımın artırılmasında rolu, Azərbaycanda iqtisadi artımla əlaqədar həyata keçirilən dövlət proqramının nəticələri təhlil edilmiş və iqtisadi artımın təkmilləşdirilməsi istiqamətləri geniş tədqiq edilmişdir. Cəmiyyətin iqtisadi inkişafı ilk əvvəl onun iqtisadi mexanizminin təkamülündən asılıdır. Iqtisadi inkişaf və iqtisadi artıma nail olunmasına çalışmaq ümumibəşəri meyl olub iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin ciddi məqsədlərindəndir. Çünki, ancaq və ancaq iqtisadi artım şəraitin tam məşğuliyyət təmin oluna bilər. Nəticədə cəmiyyət üzvlərinin ayrı-ayrılıqda və birlikdə maddi-mədəni həyat səviyyəsi yüksələ bilər. Stabil iqtisadi artım, qiymət və məşğulluğun stabilliyi şəraitində mümkündür. Lakin qiymətin stabilliyi iqtisadi artımın stabilliyinin eyni deyildir.Müəyyən dövrlərdə qiymət dəyişilə bilər, lakin iqtisadi artım pozulmaya bilər.Buna görə də qiymətin dəyişmə həddinə dövlət nəzarət etınəlidir. Makrosəviyyədə iqtisadi inkişaf prosesinin ölçülməsinin mürəkkəbliyi ilə əlaqədar olaraq iqtisadi artım təhlil edilir. Bu zaman ölkədə istehsal olunan məhsul və xidmətlərin həcmi götürülür. Buna görədə iqtisadi artım cinsi və dəyər ölçüsündə aparılır. Iqtisadi artım müxtəlif amillərilə müəyyən edilir. Əmək torpaq, kapital, sahibkarlıq bacarığı iqtisadi artımın müəyyən edilməsi amili kimi çıxış edir. Öz növbəsində bu amillərin hər biri də özünə məxsus formada differensiallaşdırılır, xırdılanır. Bununla əlaqədar olaraq onlar daxili və xarici amillərə bölünür, ekstensiv və intensiv amillərə ayrılırlar. Iqtisadi artım o vaxt ekstensiv sayılırki istehsal amilləri genişləndirilmiş olsun. Iqtisadi artımın intensiv halında həmin istehsal amillərindən səmərəli istifadə olunması halı baş verir.Daha müfəssəl desək, istehsal olunmuş məşsulun artımı, əmək məşsuldarlığmm artırılması, fondlardan effektli istifadə olunması hesabma baş verir. İqtisadi artımın aparıcı elementi elmi, texniki tərəqqinin inkişafı hesab olımur. Elmi texniki tərəqqinin inkişaf etdirilməsi, yeni texnika və texnologiyanın mənimsənilməsi, iqtisadi artımın intensiv amilini birinci yerə çıxardır, onun mahiyyətini artırır. Müasir iqtisadi artım nəzəriyyəsi neoklassik, keyns, neokenyns və postkeynisçilik istiqaməti çərçivəsində inkişaf edir. Bu nəzəriyyələr iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi strategiyasında forma və metodlarmda öz əksini tapır. İqtisadiyyat mürəkkəb makroqtisadi elementlərdən ibarət bir səstemdir. Həmin elementlər bir-birləriylə qarşılıqlı şəkildə bağlıdırlar. Həmin makroiqtisadi elementlərin bir-birinə münasibəti iqtisadi strukturanı müəyyən edir. Bununla əlaqədar olaraq sosial, sahə, təkraristehsal, regional və xarici ticarət strukturları bir birindən fərqləndirilirlər. İqtisadi struktur dəyişkəndir. Buna görədə mənası onun iki formasını fərqləndirmək lazımdır. Təbii və dövlət və onun tənzimlənməsi. İqtisadi strukturanın dəyişməsində əsas məqsəd iqtisadi artımın arzu olunan səviyyəsinin əldə edilməsidir. İqtisadi artım məşğulluqla birbaşa əlaqədardır.Normal məşğulluğun təmin olunması Dövlətin siyasi iqtisadi siyasətinin iqtisadiyyatın tərkib hissəsidir. Lakin bu heçdə fikir o demək deyildirki, işsizlik yoxdur. Qeyd etınək lazımdır ki, müəyyən həddə işsizlik iqtisadi artımı stimullaşdırır. Dövlətin iqtisadi siyasətinin arsenallıqda siyasi iqtisadi artıma nail olmaq həyat üçün çoxlu sayda tədbir vardır. Bunlar tipik tədbirlərdən ibarət olub aşağıdakılardan ibarətdir, ictimai işin təşkili, işsizlərin yenidən ixtisaslaşması, məhsuldar qüvvələrin regional yerləşdirilməsi, digər ölkələrdə işləmək üçün işçi qüvvəsinin istiqamətlənməsi və s. İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
Allahverdiyev H.B. Keçid iqtisadiyyatınm struktur problemləri və tənzimlənməsinin əsas istiqamətləri. «Nəzəriyyə və praktika» jurnalıJ\ol-2. Bakı2001.
ı 1 Hacıyev Ş.H. “Beynəlxalq ticarət nəzəriyyələri: metodoloji təkamül”. “İqtisad elmləri: nəzəriyyə və praktika” jurnalı, 1998, №1-2, səh. 55 2 Mənbə: AR Dövlət Gömrük Komitəsi 3 Azərbaycan statistik göstəriciləri (2015) 4 Azərbaycan statistik göstəriciləri 2015 5 Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin materialları Yüklə 321,73 Kb. Dostları ilə paylaş:
|
