Magistratura məRKƏZİ BƏDƏlova əfsanə adiL

2.2. Azərbaycan Respublikasında iqtisadi artım mənbələri və

dövlətin iqtisadi siyasəti
İqtisadi artım probleminin əsas öyrənilməsinin düzgün əhəmiyyəti məhz onunla izah oluna bilər ki, indiki iqtisadi artım vəziyyətinin yüksəlməsinin başlıca hissəsini təşkil edir. Beləliklə, iqtisadi artımı araşdıran amillərin təhlili digər ölkələrin eyni zamanda yaxud da müxtəlif dövrlərdə əsasən eyni ölkənin inkişaf mövqelərindənki müxtəliflikləri aydınlaşdırmağa imkan yaradır.

İqtisadi artımın tədqiqiylə bağlı olaraq aşağıdakı bir sıra suallar ortaya çıxır:

• 
  iqtisadi artımı hansı cür əldə etməli;
  
• 
  bəs onu göstərən amillər nələrdir
  
• 
  hansı səbəbdən bir çox ölkələr dayanmadan,digərləri isə birbaşa zəif inkişaf edir
  
• 
  maddi rifahın sürətli səviyyəsinin dəstəklənməsi baxımından hansı tədbirlərin görülməsi vacibdir
  
• 
  iqtisadi artımın xərcləri nə cürdür
  

ÜDM-un real düzgün həcminin uzunmüddətli şəraitdə artıma meyl olunması iqtisadi artım olaraq anlaşılır.

İqtisadi proseslər baxımından iki məhsul növü istehsal olunur: istər investisiya xarakterli mallar, istərsə də istehlak malları

Baxmayaraq ki, biz ÜDM –un real həddinin göstəricisi ölkənin həm iqtisadi inkişaf tempinin, eyni zamanda iqtisadi potensialının dəyərləndirilməsi baxımından istifadə edilən gərəkli göstəricilərdən ilkidir, amma bu mütləq bir göstərici tamamilə həyat tərzini əks etdirə bilməz.

Həyat səviyyəsini düzgün qiymətləndirmək nəticəsində istifadə edilən göstərici olaraq adam başına olan ÜDM kimi özünü göstərir. İş budur ki, həyat ilkin səviyyəsi xüsusən əhalinin birbaşa nisbi artım tempindən əsaslı şəkildə asılıdır. Bir tərəfdən bu əhalinin sayı istər ölkədə işçi qüvvəsinin istər sayına ciddi təsir edir, istərsə də başqa tərəfdən əhalinin yüksəlməsini adambaşına olan ÜDM-un həcmini aşağı salır, yəni nəticədə də həyat riskinin aşağı düşməsinə şərait yaradır.

Seçilən mövzu müasir beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sisteminin ən aktual problemlərindən birinə həsr edilmişdir. Qloballaşma şəraitində sürətlə inkişaf edən beynəlxalq ticarət dünyanın ayrı-ayrı regionlarında yerləşən suveren dövlətlər arasında iqtisadi münasibətlər sisteminin yeni formasının yaradılmasını tarixi bir zərurətə çevirmişdir. Dünya ölkələrində iqtisadi artımın təmin olunmasında xarici ticarət amilindən istifadə edilməsi və xarici ticarətin qarşılıqlı əlaqəsin, xarici ticarətin genişlənməsi yolu ilə dayanıqlı, davamlı iqtisadi inkişafın təmin edilməsi dünya ölkələrinin əksəriyyətində intensivləşməsinin əvəzedilməz rolu olub.

Bildiyimiz kimi hazırda qloballaşma, inteqrasiya prosesləri çərçivəsində dünya təsərrüfatında milli iqtisadiyyatların iqtisadi inkişafının davamlı olması və iqtisadi artım problemi aktual məsələlərdir.

Belə ki, XX əsrin sonlarından əsas belə bir ideya diqqəti cəlb edir ki, iqtisadi sistemin inkişafı, həm təsərrüfatçılıq iqtisadi mexanizmi ciddi artımla sıx surətdə bağlıdır həm də iqtisadi artım, birbaşa ilk növbədə elmi-texniki yüksəlişin nailiyyətlərinə bağlıdır. Lakin son illərdə belə iqtisadi artımı bir fikirlə əlaqələndirirlər ki, məhz əmtəələri eləcə də xidmətlərin yüksək səviyyədə yaradılmasında təbii resurslardan, sözün əsl mənasında, həddən çox istifadə edilir. Elə bunun nəticəsində də təbii resurslar istər-istəməz tükənir həm də nəticədə ekoloji problemlər yaranmiş olur. Beləliklə iqtisadi artımın parametrləri, həm onların dinamikası eləcə də milli təsərrüfatların inkişafında yaxud iqtisadiyyatın dövlət olaraq tənzimlənməsində daha çox istifadə edilir.

Azərbaycanda iqtisadi artım və onun sürətləndirilməsi problemlərinin üzə çıxarılmasından,iqtisadi artımın yeni xarici ticarət modelinə keçilməsindən ibarətdir. Bu baxımdan:

• 
  İqtisadi artımla xarici ticarət arasında qarşılıqlı əlaqənin tarixi, perspektivləri müəyyən edilmişdir;
  
• 
  Xarici ticarət əlaqələri nəzərə alınmaqla iqtisadi artımın baza modeli nəzərdən keçirilmiş və onun təkmilləşdirilməsi təklif olunmuşdur;
  
• 
  Xarici ticarət strukturunda iqtisadi artım ilə əlaqədar üstünlüklər və çatışmamazlıqlar müəyyən olunmuşdur;
  
• 
  Ölkədə 2010-2015-ci illərdə həm ölkənin xarici ticarət əlaqələri eləcə də iqtisadi artımın birbaşa əlaqəsi iqtisadi təhlil yoluyla müəyyən olunmuşdur;
  
• 
  Qlobal iqtisadi böhran halında ökəmizin iqtisadiyyatı eləcə də onun gərəkli aspektləri gözdən keçirilmişdir;
  
• 
  Azərbaycanda istər maliyyə sisteminin istərsə də iqtisadi artıma təsirinin xüsusiyyətləri birbaşa müəyyən olunmuş, eləcə də iqtisadi tərəqqinin təminatında xarici ticarətin yeri həm də rolu qiymətləndirilmişdir.
  

İqtisadi artımın tipləri xalis formada fəaliyyət göstərmir. Yəni tam demək mümkün deyil ki, iqtisadi inkişafın filan mərhələsində sırf iqtisadi artımın ekstensiv və ya intensiv tipi fəaliyyət göstərmişdir. Adətən onlar vəhdət şəklində fəaliyyət göstərirlər. Lakin inkar olunmaz forma hal kimi deməliyik ki, artımın intensiv olaraq tipli hansısa şəraitdə iqtisadi yüksəlişin inkişafın yeni keyfıyyət formasına salınmasına birbaşa səbəb olur.

Bir qayda olaraq iqtisadi yüksəlişin intensiv tipi ictimai formada istehsalın intensivləşdirilməsinin meydana çıxması, qərarlaşması həm də inkişafı şəraitində baş verir. İntensivləşdirmə ümumiyyətlə, təsərrüfatçılığın qanunauyğun prosesi olub istehsalm səmərəliliyini təmin edən prosesdir.

Dünya iqtisadiyyatının hazırki inkişaf tempində qarşısında olan həyati əhəmiyyətli məsələləri həll etmək üçün Azərbaycan Respublikası qloballaşan iqtisadiyyat xammal əlavəsi olaraq yox, dünya sivilizasiyasının bərabərhüquqlu üzvü olaraq inteqrasiya etməlidir. Amerikan iqtisadçısı olan M.Kastelsin qeyd etdiyi kimi, «qlobal iqtisadiyyat yüksək dərəcədə dinamikdir, eksklyuzivdir və bununla yanaşı milli sərhədlər baxımından yüksək dərəcədə sabit sistemdir. »Məhz bu sabitliyi, milli mənafeləri qorumaq və dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyanı təmin etmək üçün həmin proseslərdə xarici ticarətin rolunu izah edən nəzəriyyələri nəzərə almaq böyük əhəmiyyət kəsb edir. İqtisadiyyatın yaxud da başqa hansısa elm sahəsinin tərəfinin “nəzəriyyə”sinin əsas məqsədi həmin sahənin predmetinə, obyektinə aid olan hadisələrin səbəblərini izah etmək, onlar arasındakı “səbəb-nəticə” əlaqələrini göstərməkdir. Beynəlxalq ticarət nəzəriyyələrinin də ilkin məqsədi ölkələr arasında hazırda əhəmiyyətli hadisə hesab edilən əmtəə və xidmət idxal və ixraaclarının əsas səbəblərini diqqətə çatdırmaqdır.

XVIII əsrin ikinci yarısına kimi xarici ticarəti hərtərəfli izah edən araşdırmalar mövcu deyil. Bununla belə, o vaxta qədər mövcud nəzəriyyələrdə xarici ticarət anlayışına səthi formada toxunulurdu. Belə ki, beynəlxalq ticarətin elmi cəhətdən ilk olaraq sistemli şəkildə təhlil edildiyi əsər “ İqtisad elminin Atası” hesab edilən Adam Smitin “Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında traktat” əsəridir. Hazırkı dövrə qədər beynəlxalq ticarət nəzəriyyələri nəzərəçarpan dərəcədə inkişafa məruz qalmışlar.

Bundan başqa, əmtəənin hansı tərəfdən istiqamətdə inkişaf etdirilməsi istehsalçı istehlakçılardan asılı olduğuna üçün əmtəə istehlakçıya yaxın olan yerdə istehsal edilməlidir.

Pozner ticarətdə yeni texnologiyanın tətbiqi ilə bağlı nəzəriyyəni üs­tün­lük nəzəriyyəsinə əsasən hansısa ölkədə baş verən texnoloji yenilik ticarət edən hər iki ölkə üçün iqtisadi fayda yaradır. Yeni texnika başqa ölkələrdə yayıldıqca inkişaf etməkdə olan ölkə daha çox fayda qazanır, ye­ni­ texnologiyanın yarandığı ölkə isə getdikcə öz üstünlüyünü itirir.

Maraqlı məqamlardan biri kimi əhalinin gəlirlərinin digər illərlə müqayisədə 1.3 dəfə ciddi artmasına baxmayaraq, indi də ev təsərrüfatlarının istehlak xərcləri cari qiymətlərlə ilk dəfə cəmi 0,05 yüksəlib. Amma istehlak qiymətləri indeksi amilinə artımını nəzərə alsaq, elə onda real istifadə də istehlak xərcləri demək olar əvvəlki illərə nisbətən 8,3 aşağı düşüb. Dövlət büdcəsinin xərclərinin də 42.51 artması səbəbindən, dövlət və ictimai təşkilatların istərsə də istehlak xərclərinin artımı tamamilə əsaslı həcm 4.68 təşkil edib. (Cədvəl 1.)

Cədvəl 1².

Porter nəzəriyyəsində istehsal amillərinin əhəmiyyəti qəbul edilsə də, onların sayı yeniləri ilə artırılır. Neoklassik məktəbdən fərqli olaraq o, bu amillərin millətə hazır şəkildə miras qalmadığı, geniş təkrar istehsal prose­sin­də ya­randığı qənaətinə gəlir. Tələb şərtləri parametri isə firmanın inkişafını təmin edən daxili ba­za­rın tələbidir. Hansı ki, o şirkətin davamlı fəaliyyətinə əsaslı təsir göstərir. Məs, nis­bə­tən kiçik evlərdə yaşayan yaponlar enerjiyə qənaət etmək üçün kiçik kon­di­sio­ner­lə­r istehsal etməyə baş­ladı. Bu cür kondisionerlər daha əlverişli olduğu üçün digər dövlətlər də yapon təcrübəsindən yararlanmışdır. Yeməyi tez hazırlayan amerika sistemi də eyni qayda ilə bütün dünyaya yayılmışdır.

İtaliyada zərgərlik sənayesinin yüksək inkişafı ölkənin qiymətli metal və daşları emal edən maşınların istehsalı üzrə dünya lideri olması ilə əlaqədardır.

Təbii ki, firmalarda idarə sistemi heç də eyni deyildir. İtaliya sənayesi tez dəyişə bilən idarə üsuluna malik olduğu halda, alman sənayesi üçün sərt mər­kəz­ləşdirilmiş idarə sistemi xarakterikdir. Firmanın dünya bazarında rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksək olması üçün daxili rəqabətin mövcudluluğu şərtdir.

Texnoloji istehsal üsulunun birbaşa mütərəqqi istehsal prosesinə uyğun əsaslanan intensivləşdirmə demək ki, əsasən məhsul vahidinə sərf edilən resursların miqdarının azalmasına, dövr vahidi ərzində təlabatı ödəyəcək əmtəə artımının baş verməsinə gətirir. Deməli, intensivləşdirmə prosesi məhdud resurslardan artan tələbatın ödənilməsinə xidmət edərək şəxsiyyətin belə şəraitdə hərtərəfli inkişaf etməsinə şərait yaradır. Yəni intensivləşdirmə fəaliyyəti baxımından sosial istiqamətə yönümü daha genişdir. Çünki intensivləşdirmə iri, mütərəqqi maşınlı istehsala əsaslanır, vaxtı qənaətə aparır, tələbatın artmasına səbəb olur. Lakin belə qənaətə gəlmək olmaz ki, intensivləşdirmə özbaşına fəaliyyət göstərir. İntensivləşdirmə prosesinin təmin olunmasında ixtisaslaşdırmanın genişləndirilməsi və dərinləşdirilməsi xüsusi rol oynayır.

Ötən ilin ilk rübündə ÜDM real olaraq demək ki, 5,3% artmış həm də 11,5 milyard manat olaraq təşkil etmişdir. 2014-cü ilin ilk yanvar-dekabr ayları ərzində olaraq ölkə iqtisadiyyatında yaradılan əsas və əlavə dəyərin artımı tamamilə düzgün qeyri-neft sektorun hesabına birbaşa baş vermiş, il ərzində də neft sənayesinin ümumi həm də buraxılışı 24,7 mlrd.manat kimi təşkil etmişdir. Azərbaycanda 2015-ci ildə respublika iqtisadiyyatının qeyri-neft sahələrində də yaradılan əlavə ilk dəyər əvvəlki ilin uyğun dövrüylə müqayisə olunanda 7,0% artmış həm də ÜDM-də xüsusi çəkisi digər ilin uyğun dövrünə nəzərən 3,9% artaraq 61,0% olmuşdur. İl ərzində ölkənin demək ki, qeyri-neft sektorunda-sosial eləcə də digər xidmətlər, həm ticarət, həm nəqliyyat vasitələrinin əsaslı təmiri həm də tikinti sahələrində həyata keçirilmiş əlavə dəyər olaraq 61,4% olaraq təşkil etmişdir. Hansı ki, qeyri-neft sektorunun istər əksər sahələrində məhz əlavə dəyər istehsalının artım gücü əvvəlki ilin müvafiq zamanıyla nisbətən yüksək olaraq bilinmişdir.
Diaqram 1. ÜDM-in (ötən ilin müvafiq dövrünə %-lə)³


Истещсал имканларынын həm də потенсиал ЦДМ-ун артымы istər ресурсларын кямиййятинин istərsə də, ресурсларын кейфиййятинин ciddi дяйишилмясиндян birbaşa асылыдыр.

Буна мцвафиг олараг игтисади артымын ики нювц фяргляндирилир: екстенсив вя интенсив. Истифадя олунан ресурсларын кямиййятинин артырылмасы иля шяртлянян игтисади артым екстенсив инкишаф адланыр.

Azad bazar iqtisadiyyatı həyatın bütün sahələrində demokratikləşməni qəbul edir, lakin bu heç də hər şeyin bazar vasitəsilə həll olunması deyildir.

İstehsalm demokratikləşməsində, xüsusən də intensiv tipli iqtisadiyyatın demokratikləşməsində mütləq bir mənalı olaraq iqtisadiyyat dövlət tərəfindən tənzim olunmalıdır. Çünki yeni iqtisadi sistemin özünəməxsus dövlət quluculuğu olmaqla ona uyğun iqtisadi mexnizm yaranmalıdır.

İqtisadi artımın amillərinin inkişaf meylindən və nisbətlərindən asılı olaraq onun intensiv tipinin başlacı olaraq üç forması mövcuddur: fondtutumlu, resursqoruyucu və fond tutumu.


Diaqram 2. İqtisadi fəaliyyət növləri üzrə ÜDM-in strukturu (%-lə)⁴

İqtisadi artımın intensiv tipinin bu formalarımı göstərməklə belə nəticəyə gəlmək olmaz ki, iqtisadi inkişafın hər hansı bir mərhələsi üçün bu formalarm hər biri səciyyəvi olub. Deməliyik ki, əgər intensiv tip fəaliyyət göstəribsə, belə şəraitdə onun formalarının hər 3-ü eyni vaxtda fəaliyyət göstərib. Ancaq belə şəraitdə onların hər hansı biri aparıcı olub. Hazırki dövrün sosial-iqtisadi inkişafına nəzər salsaq, iqtisadi tənəzzülün dərinləşdiyi bir şəraitdə iqtisadi artımın intensiv tipindən danışmaq bir qədər iqtisadi hadisələrin gedişatından kənarda olasa da göstərməliyik ki, yaxın gələcək labüd hal kimi iqtisadi artımın intensiv tipinin fondtutumlu forması üstünlüyə malik olacaqdır. Çünki texniki tərəqi müəyyən edən sahələri (bu sahələr də fondtutumludur) inkişaf etdirmədən heç cür iqtisadi artımın ekstensiv amillərindən belə səmərəli istifadə etmək olmayacaqdır.

Sonrakı mərhələ üçün iqtisadiyyatın yönümü genişləndikcə iqtisadi inkişafın fondtutumlu formasını resursqoruyucu forması əvəz edəcəkdir. İntensivləşdirmə şəraitində fondtutumlu və resursqoruyucu formalar sadəcə olaraq bir-birini əvəz etınir. Onların bir-birinə təsir dairəsi elədir ki, fondtutumlu formanın amilləri resursqoruyucu formamn amillərinə çevrilə bilər. Məsələn, buna misal olaraq göstərə bilərik ki, əsas istehsal fondların aktik hissəsini yeniləşdirməklə intensivləşdirmə intensiv inkişafın fondtutumlu forması vasitəsi ilə təmin olunurdu. Yaradılmış istehsal avadanlığmdan istifadəni yaxşılaşdırmaqla isə tətbiq olunan resurslarm hər manatından əlavə xalis məhsul əldə etmək mümkün olar. Bu da o deməkdir ki, intensiv artımın resursqoruyucu amili fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. Ona görə də hər hansı konkret dövrdə qarşıya qoyulmuş vəzifələrin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar iqtisadi artımın intensiv tipinin formalarmm bir-biri üçün zəmin yaratdığı müşahidə etınək olar.

FƏSİL 3. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA İQTİSADİ ARTIM PROBLEMLƏRİ, ONUN HƏLLİ YOLLARI VƏ İNKİŞAF PERSPEKTİVLƏRİ
3.1. Müasir şəraitdə iqtisadi artımın tərəddüdlü hərəkətinin aktual məsələləri.

İqtisadi artım nəzəriyyəsi istər təsərrüfatçılığın inkişafınm uzun eləcə də qısamüddətli meylini, həm də dalğavari hərəkətini araşdırmağa imkan yaradır. Başqa sözlə təsərrüfatçılıqda diqqətdə olan artım həm də azalma sabit istərsə də durğunluq meyillərinin məhz iqtisadi artımın dəyişməsini təhlil etməklə müəyyənləşdirə bilərik. İqtisadi tsikl baxımından xarakterik olan iqtisadi sistemdəki tərəddüdlərin, həm də iqtisadi göstəricilərin yerdəyişməsindəki böhranların baş verməsi ya da enməsi artım nəzəriyyəsi baxımından da xarakterik mövqe alır.

Bir cəhəti də xüsusi qeyd etməliyik ki, artım nəzəriyyəsi əgər tamamilə ümumi müzavinətin yaranınasını eləcə də qorunmasını təsvir edirsə, o vaxt iqtisadi dinamikanı göstərən uzunmüddətli və dalğavari tsikilin məhz nəzəriyyəsi olaraq ümumi müvazinətdən kənarlaşmanı göstərir. Məhz bunun nəticəsidir ki,hazırda ümumi müvazinətin təsviri baxımından iqtisadi artımın uzımmüddətli həm də dalğavari hərəkətinin tərəqqi şəraitindəki göstərdiyi xüsusiyyətləri aydmlaşdırmaq vacibləşir.

İqtisadi inkişafın iki əsas tərəfı olan iqtisadi artım eləcə də iqtisadi tsikl məhz ümumi müvazimətin ifadə olunmasında qarşılıqlı əlaqədədir həm də iqtisadi dinamikanın əks etdirilməsində ümumi halını alır. İqtisadi yüksəlişin bu ya da digər şəraitdə məhz tsikl ilə birləşməsi istər istəməz iqtisadi aktivliyi göstərir. Aydın olur ki iqtisadi aktiv birdən-birə heç cürə baş verə bilmir. Səbəb aktivlik baxımından iqtisadi şəraitin yaranması üçün ümumi müvazinətin hərəkətindən asılıdır. Daha doğrusu,bu müvazinətin yaranınası müəyyən həddə tərəddüdlü proseslərin hərəkətiylə əlaqədar olduğundan iqtisadi artımın istər uzun, istərsə də qısa müddətlərdə ya da dalğavari olaraq yaranmasına səbəb olur. Məsələnin mahiyyətinə bir o qədər də dərindən vardıqda görünür ki, iqtisadiyyatdakı tərəddüdlü həyati proseslərin gedişatı məhz bir qayda kimi təbii həm də əmək resurslarımdan, kapital eıəcə də texniki-tərəqi amillərindən birbaşa asılı olaraq amma burada istehsalın birbaşa mövsumu xarakteri, məhz demoqrafık vəziyyət, eləcə də əsas kapitalın yeniləşməsi bu prosesində o qədər ciddi rol oynayır.

Belə ki, istehsalın birbaşa tərəddüd halına da düşməsində başqa səbəbdən il ərzindəki iqtisadi tərəqqiyə təsir edən mühüm amillərdən biri məhz mövsümlükdür.

Göründüyü kimi iqtisadi aktivlik məhz müəyyən dövrlərdə çox tərəddüdlü hərəkət edir. Elə bu dövr tərəqqi (zirvə) həm də tənəzzül (aşağı nöqtə) olaraq arasında bir tərəfdən tərəddüd edir. Müəyyən müddət ərzində elə iqtisadi artımın tərəddüdlü istiqamətinə diqqət yetirilərsə məhz bu prosesin sənaye, həm kənd təsərrüfatı, həm də tikinti və başqa sahələr üçün fərqli olduğunu görə bilərik. Bu Azərbaycanın möhkəm iqtisadiyyatının inkişafında özünü biruzə verir.

İqtisadi artımın tərəddüdlü hala düşməsi yaxud da kəskin hərəkəti demokratik sahədə yaranan dəyişkənliklərdən birbaşa asılıdır. Buna misal kimi aclığı, yoluxucu xəstəlikləri eləcə də müşahidənin baş verdiyi ərəfədə ölüm ya da doğum sahəsində kəskin dəyişkənlikləri görə bilərik. Belə hallarda məhz ölənlərin sayı durmadan qalxır. Lakin doğum səviyyəsi də həddindən artıq azalır. Bu isə özlüyündə uzun dövr ərzində istər əhalinin sayına, eləcədə məşğul olanlarm sayma ciddi təsir göstərmiş olur ki, bu da məhz iqtisadi inkişafın dinamikasını dayandırır.

İqtisadi artımın tsiklik əsaslı hərəkəti müxtəlif səbəblərdən birbaşa asılı olaraq baş verir. Elə bunların bəzilərinə nəzər salaq.

Bazarın özünün tənzimlənməsimin təşkil olmaması. Deməli, yüksək iqtisadi konyuktura, həm istehsala əlavə resurslar ötürərək gəliri eyni zamanda tələbi artırır. İstehlak bütün həcmdə təmin olunma anına çatdığı vəziyyətinə istehsal tezliklə cavab verə bilmir. Əsas səbəb informasiya istehsalçılara müəyyən həddə zəncirvari hərəkət formasında çatır. İnformasiyanın istər istehsalçıya çatdığı müddətdə məhsul istehsalı öz əhatə dairəsinə görə davam edir eyni zamanda müəyyən müddətdən sonra artıq məhsul yaranır ki, bu böhran tsiklinin yaranınasınaa səbəb olur. İqtisadiyyatda daimi böhranlı tsiklin yaranınasının özüdə müxtəlif vəziyyətlərlə əlaqədardır. Məsələn, hansısa sahənin təbii kölgələnməsi başqa sahənin inkişafına gətirib çıxarır. Bu isə məhsuldar sahələrin yerləşdirilməsində əsas disproporsiyanı yaradır. Nəticədə isə istehsalda tənəzzül baş verir. Digər bir səbəb isə ETT-nin inkişafıyla birbaşa əlaqədardır. Beləliklə də yeni texnika beləliklə texnologiyanın yaranınası bir tərəfdən fiziki eləcə də mənəvi köhnəlmiş fondlarım düzgün dəyişdirilməsini vacibləşdirir. Istehsal vasitələri olaraq istehsal edən sahələrdən istər istehsalın tsikslik halı yaranır ki, məhz bu da başqa sahələrə təsir edir. Digər bir səbəbdə əmək məhsuldarlığınım yüksəldilməsiylə bağlıdır. Beləliklə, ETT -nin inkişafı hərtərəfli müəyyən istiqamətdə əmək məhsuldarlığını artıracaq, istehsal xərclərini aşağı düşməsinə şərait yaradır. Nəticədə isə eyni tipli avadanlıqla əhatələnmiş istehsal sahələri arasında qeyri mütənasiblik yaranmış olur. Nəticədə yenə də məhz böhranlı situasiya yaranır.

İqtisadi tsiklin hərəkəti eləcə də müəyyən mərhələlərdə müşayət oluna bilir ki, bunu da aşağıdakı qrafıkdan görürük.

Böhran - artan qeyri mütnasibliklərin artıması halında mövcud olan tarazlığın birdən birə pozulmasıdır. Tələb azalır, təklifin isə artıqları baş verir.

Əhalinin də alıcılıq qabiliyyətinin azalması satışın həcminə birbaşa təsir göstərir. Bütün bu iqtisadi göstəricilər məhz aşağıya doğru meyillənir. Əmək haqqı azalır, qiymətlər yüksəlir, həm inflyasiya başlayır, həm də müəssisələrin gəliri azalar.

Durğunluq - bu mərhələdə məhz müəyyən stabilləşmə gedir. Elə buna görə də makroiqtisadi göstəricələrin həm də ÜDM - un enməsi dayanır. Müəyyən həddə suda faizi azalır əmək haqqı və işsizlik stabilləşir.

Canlanına - bu mərhələdə yavaş-yavaş istehsalan artımı başlayır. Bu mərhələdə bütün iqtisadi göstəricilər artıma döğru meyillidirlər.

Yüksəliş - bütün iqtisadi göstəricilər doğrudur. İstehsalın inkişafı maksimum həddə çatdıqdan dərhal sonra yenidən iqtisadi dövrlülük mərhələləri təkrar olunur.
3.2. Azərbaycanda iqtisadi artımla əlaqədar həyata keçirilən dövlət proqramlarından gözlənilən nəticələr
İqtisadiyyatda artım elecə də struktur dəyişiklikləri cəmiyyətin istər iqtisadi təfəkküründə ən vacib problemlərdən biri olaraq bilinir. İqtisadi alimlər artımın mənbəyi haqda çox fikirləşmişlər. Belə ki, bir qrup nəzəriyyəçilər belə qərara gəlmişlər ki,məhz iqtisadi artımın əsas mənbəyi təbii resurslardır. Digərləri-ikinci qrup alimlər isə iqtisadi artımın mənbəyini həm keçmiş həm də canlı əməkdə görürlər. Bəzi alimlər isə iddia ediblər ki, iqtisadi artımın əsas mənbəyi məhz elmdir yaxud da insanın sosial vəziyyətidir.

Belə ki, XX əsrin sonlarından əsas belə bir ideya diqqəti cəlb edir ki, iqtisadi sistemin inkişafı, həm təsərrüfatçılıq iqtisadi mexanizmi ciddi artımla sıx surətdə bağlıdır həm də iqtisadi artım, birbaşa ilk növbədə elmi-texniki yüksəlişin nailiyyətlərinə bağlıdır. Lakin son illərdə belə iqtisadi artımı bir fikirlə əlaqələndirirlər ki, məhz əmtəələri eləcə də xidmətlərin yüksək səviyyədə yaradılmasında təbii resurslardan, sözün əsl mənasında, həddən çox istifadə edilir. Elə bunun nəticəsində də təbii resurslar istər-istəməz tükənir həm də nəticədə ekoloji problemlər yaranmiş olur. Beləliklə iqtisadi artımın parametrləri, həm onların dinamikası eləcə də milli təsərrüfatların inkişafında yaxud iqtisadiyyatın dövlət olaraq tənzimlənməsində daha çox istifadə edilir.

İqtisadi artım, eləcə də onun tempi, keyfiyyət həm də başqa göstəriciləri milli iqtisadiyyatın, həm ümumi problemləri yalnız potensial dərəcəsindən asılı olaraq yox, eyni zamanda xarici iqtisadi həm də xarici siyasi amillərdən birbaşa asılıdır.

İqtisadi inkişaf çoxamilli belə proses olub, həm təsərrüfat mexanizminin həm də eyni zamanda təzə iqtisadi sistemin digər təkamül prosesini həm də özündə əks etdirir. Deməli, bir inkişaf daha çox ziddiyətlidir, həm də o düz yüksələn xətlə də inkişaf edə bilməz. Buna səbəb inkişafın özü ilə qeyri-bərabər həyata keçirilməsidir. Belə bir inkişafda ciddi yüksəliş həm də durğunluğu, kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliklərini,eləcə də müsbət, məndi təmayülləri mütləq nəzərə almaq gərəkdir. Belə bir fikri də mövcuddur: iqtisadi inkişafa eləcə də onun tərkib hissəsi kimi iqtisadi artıma həm orta həm də uzunmüddətli inkişaf tərəfdən yanaşmaq vacibdir.

Əgər biz iqtisadi nəzəriyyənin yaranması, formalaşması həm inkişaf tarixinə nəzər salsaq, görə bilərik ki, iqtisadi artım məhz bir neçə tsikllərə bölünür. Bunların içərisində, xüsusən iqtisadi aktivliyin həm uzunmuddətli, həm dalğavari tsiklini göstərsək yerinə düşərdi. Bu nəzəriyyənin əsas nümayəndəsi məhz N.Kondratyevdir. Onun düçüncələrinə əsasən, iqtisadi artımın həmin tsiklləri 8 ildən 12 ilədək davam edə bilər. Amma kiçik tsikllərin mövcudluğu qeyd olunur. Həmin tsikllər 3-4 il davam edir eyni zamanda onlar Ketçen tsiklləri də adlanır. Ketçerin düçüncəsinə nəzərən, əsas fondlar bu müddətdə tam mənasıyla bərpa oluna bilər. Buna səbəb sənayə böhranlarının əsasən 4 fazası-durğunluq, həm depresiya,həm canlanma həm də yüksəklik dövrlərinin olmasıdır. İqtisadi artım nəzəriyyəsi bu anlayışının uzunmüddətli təkamül anlayışını əhatə edirsə, tsikllər nəzəriyyəsi iqtisadi aktivliyin hansısa zaman daxilində qalxıb enməsini tədqiq etmiş olur.

Tsiklik inkişaf meyli eləcə də dünya təsərrüfatlarına aid ümumi bir iqtisadi hərəkətin formasıdır. Elə buna görə tsiklik inkişaf həm milli iqtisadiyyatların inkişaflarının müxtəlif elementləriniəsaslı şəkildə özündə göstərir həm də bu iqtisadiyyatların inqilabi eyni zamanda təmayül, iqtisadi tərəqqi yoluyla inkişafını göstərmiş olur. Bu isə o deməkdir ki, həm tsiklik inkişaf həm də inkişafın iqtisadi dinamikasının ən vacib amilidir. Tsiklik inkişaf özü də düzxəttli yox, spralvaridir. Bu isə o deməkdir ki, məhz iqtisadiyyat özü-özünü tənzimləyən bir sistemdir.

Amma hazırki dünya təsərrüfatının əsas inkişaf qanunauyğunluqları bildirir ki, iqtisadiyyata məhz dövlətin müdaxiləsi ən gərəkli eyni zamanda vacib şərtlərindəndir. Dövlət iqtisadiyyatı tənzimləmək üçün mühüm tədbirlər görür. Bu tədbirlərin ən gərəklisi isə dövlətin maliyyə siyasətidir.

Beləliklə, maliyyə sabitliyinin iqtisadi artıma ciddi təsir mexanizmini müəyyənləşdirmək baxımından iqtisadi artımın mahiyyətini araşdırmaq gərəkdir.İqtisadi artım dedikdə isə biz iqtisadi potensialdan düzgün olaraq istifadə olunması ilə bağlı istehsalın həqiqi səviyyəsinin artımı, digər tərəfdən, əhalinin artan tələbatını ödəmək üçün kəmiyyətcə çox eləcə də keyfiyyətcə yaxşı əmtəə xidmətlərin yaradılması başa düşülür. Bu, iqtisadi artımın mahiyyətinə bu cür yanaşmada diqqətdə olan iqtisadi artım tempi eyni zamanda təklif amilləri durur. İqtisadi tərəqqinin real həcminin dəyişməsinin özülündə yalnız iqtisadi dinamikanı müəyyənləşdirən amillər yoxl, həm də sahəvi, təkrar istehsalın hazırki nisbətinin dəyişməsi, həm də artım prosesində instutsional strukturanın transformasiyası, eyni zamanda artım tempinin stimullaşdırılması həm də məhdudlaşdırılması baxımından dövlət siyasəti, eyni zamanda istehsalın real həcminin tam potensialdan geriyə qalması nöqsanları həm də başqaları durur. Real iqtisadi artımın məğzində əsas iqtisadi ziddiyyət, demək yeni tələblərə cavab verəcək olan təkrar istehsal dayanır: məhdud istehsal resursları həm də sonsuz ictimai tələbatın arasındakı mövcud münasibət. Bu da problem olaraq iki halda həll oluna bilər:

• 
  Istehsalın gücünün qaldırılması hesabına
  
• 
  Ictimai tələbin həm də inkişafı hesabına malik olan həddən artıq effektli istifadə hesabına
  

Amma bu proses demək olar ki, tam deyildir: bu da inkişafın hər bir yeni yüksəlişi bütün tələbatı ödəmir. Istehsal imkanı resurslara nəzərən münasibətdə ilkdir. Bu isə birbaşa göstərir ki, indi tələb hər zaman artır həm də istehsalın fasiləsiz olaraq inkişafını tələb etmiş olur. İstehsalın ciddi inkişafı ictimai tələbin həm inkişafına, eləcə də onun strukturunun uyğunlaşdırılması eləcə də başqalarına əsaslanır. Lakin təcrübədə dediyimiz kimi istehsal olaraq resursları həm də onun strukturu əsasən tələbin strukturasının dəyişməsi baxımından sürətlə dəyişə bilməz. Bu baxımdan hansısa bir əmtəənin çoxlu həcmdə istehsal olunması müəyyən vaxta görə zəruridir. Demək, iqtisadi artımda vacib iqtisadi subyektlərə meyl göstərən cəmiyyətdə hansısa inkişaf səviyyəsindən birbaşa asılı olmayaraq yaranır. Ona görə də iqtisadi artıma əsaslı istehsalın real həcminin düzgün artım tempi mövqeyindən baxılması iqtisadiyyatda ciddi struktur həm də institusiona dəyişikliyin baş verməsini istəyir. İstehsalın strukturu həm də institusional vasitə olaraq mürəkkəb eyni zamanda dəyişməz sayılır. Belə ki, inkişafın bu cür tipi ciddi olaraq xarici vasitələrlə balanslığı həm də məqsədyönlülüyüylə seçilən iqtisadi sistem olaraq xarakterikdir. Belə funksional yanaşma artımın istər neokeynçilik istərsə də neoklassik nəzəriyyəsi baxımından xarakterikdir. Digər yanaşma isə iqtisadi artım, həm də təkrar istehsal sənaye eləcə də postsənaye cəmiyyət nəzəriyyələrində çox ciddi şəkildə istifadə edilir. Bu nəzəriyyə hazırki dövrdə iqtisadi dinamikanın əsas problemlərini həll etmiş olur. Xüsusən, bu, məhz ölkəmizdə istehsalın birbaşa real səviyyəsini müəyyənləşdirən birbaşa amillərin dəyişməsinə nisbətən həm institusional həm də struktur yeniləşmənin sürətli getdiyi şəbir zamanda xarakterik olur. Bu cəhətdən iqtisadi artımın belə təhlilinə iki tərəfdən yanaşmaq olar:

1. 
   İqtisadi artıma iqtisadi tərəqqinin tərkib elementi olaraq baxılır. Bu bir tərəfdən sənayenin hazırkı tsiklik xarakterinin inkişafına səbəb olur, digər tərəfdən də azalma dövründə belə ciddi dəyişikliyin nəticəsi olaraq çıxış edir. Elə buna görə əsas məğz iqtisadi artım dinamikasına yox, iqtisadiyyatda əsaslı dəyişikliklərə verilir.
   
2. 
   Makroiqtisadi dəyişikliklərlə bərabər, iqtisadi inkişafa həm industrial, həm mikroiqtisadi eləcə də sahibkarlıq problemlərini müəyyənləşdirən istehlakçı həm də istehsalçıların mənalı nöqteyi nəzərdən baxılır.
   

Ölkənin iqtisadi inkişaf həddinin müəyyənləşdirilməsi baxımından ilk əvvəl hesablama nöqtəsinin diqqətdə olması tələb olunur. Deməli bir sıra ölkələr məhz öz səviyyəsini istər ABŞ, istər Fransa stərsə də başqa ölkələr müqayisə edirlər. Amma hər hansı ölkənin inkişaf vəziyyəti həm də istehsal amilləri biri o birinə mütənasib deyil eləcə də onun üçün müəyyən elementlər sistemi mövcuddur:

• 
  Adambaşına düşən ÜDM yaxud MG-in həcmi
  
• 
  Iqtisadiyyatın digər sahəvi strukturu
  
• 
  Adambaşına düşən əsas məhsul tiplərinin istehsalı( fərqli sahələrin inkişaf həddi)
  
• 
  əhalinin hazırki həyat səviyyəsi
  
• 
  iqtisadi effektin əsas göstəricisi
  

Qeyd etməliyik ki, iqtisadi inkişaf həddi əslində tarixi bir anlayışdır. İqtisadiyyatın inkişafının hansısa yeni dövrü onun əsas göstəricilərinin kəmiyyətində dəyişikliklərə səbəb olur. İqtisadi inkişafın indiki səviyyəsinin təhlilində mühüm göstərici adambaşına ÜDM-dir. Məhz 2010-cu ildə həmin göstərici 5797,8 ABŞ dolları olub ki, elə məhz bu 2000-ci illə müqayisə olunan 8,8 dəfə çoxluq təşkil edir.

Ölkənin inkişaf səviyyəsi istər iqtisadi artım baxımından baza rolunu oynayan bir neçə mühüm məhsul tipinin istehsalıyla xarakterizə edilir:o, məhsul növləri tərəfdən ölkənin tələbatının təminatı üçün fikir söyləməyə imkan yaradır. İlk növbədə belə bir göstəriciyə məhz elektroenergetika cəhətdən ( yaxud adambaşına) əsaslı istehsal aid olunur. Energetika istehsalı tamamilə artımın əsasını təşkil olunması, xüsusilə həmin göstəricidə ETT həm də əmtəənin kəmiyyət eləcə də xidmət səviyyəsinin imkanı gizlənmiş olur. Müasir şəraitdə həmin göstərici cəhətdən adambaşına istehsal olunan mühüm sənaye məhsulları-dəzgah, avtomobil, həm mineral həm də kimyəvi vasitələrin yaradılması və başqa hesablamalarda da nəzərə alınmişdır. Eyni zamanda məhz ETT-ni təmin etmiş olan sahələrin- hansı ki elektrotexnika, istər maşınqayırma istərsə də başqa hansısa çəkiyə malik olması araşdırılır. Deməli, belə tədqiqat baxımından müəyyən olunmuşdur hərəkətverici sahələrin əsas çəkisi indiki istehsalda böyükdür. Həmin proses də Azərbaycanda bu dediyimiz rəqəmlərlə xarakterizə olunmuş olur.

       Ölkənin inkişaf səviyyəsi istər iqtisadi artım baxımından baza rolunu oynayan bir neçə mühüm məhsul tipinin istehsalıyla xarakterizə edilir:o, məhsul növləri tərəfdən ölkənin tələbatının təminatı üçün fikir söyləməyə imkan yaradır. İlk növbədə belə bir göstəriciyə məhz elektroenergetika cəhətdən ( yaxud adambaşına) əsaslı istehsal aid olunur. Energetika istehsalı tamamilə artımın əsasını təşkil olunması, xüsusilə həmin göstəricidə ETT həm də əmtəənin kəmiyyət eləcə də xidmət səviyyəsinin imkanı gizlənmiş olur. Müasir şəraitdə həmin göstərici cəhətdən adambaşına istehsal olunan mühüm sənaye məhsulları-dəzgah, avtomobil, həm mineral həm də kimyəvi vasitələrin yaradılması və başqa hesablamalarda da nəzərə alınmişdır. Eyni zamanda məhz ETT-ni təmin etmiş olan sahələrin- hansı ki elektrotexnika, istər maşınqayırma istərsə də başqa hansısa çəkiyə malik olması araşdırılır. Deməli, belə tədqiqat baxımından müəyyən olunmuşdur hərəkətverici sahələrin əsas çəkisi indiki istehsalda böyükdür. Həmin proses də Azərbaycanda bu dediyimiz rəqəmlərlə xarakterizə olunmuş olur. Lakin digər göstəricilərin həcmi üzrə (iqtisadiyyatın həm sahəvi strukturu, həm də adambaşına düşən əsas məhsul tipinin istehsalı və başqaları) Azərbaycanı həmin inkişaf sırasına aid etmək düzgün olmaz.
      Amma bu proses demək olar ki, tam deyildir: bu da inkişafın hər bir yeni yüksəlişi bütün tələbatı ödəmir. Istehsal imkanı resurslara nəzərən münasibətdə ilkdir. Bu isə onu göstərir ki, tələb hər zaman artır həm də istehsalın fasiləsiz olaraq inkişafını tələb etmiş olur. İstehsalın ciddi inkişafı ictimai tələbin həm inkişafına, eləcə də onun strukturunun uyğunlaşdırılması eləcə də başqalarına əsaslanır. Lakin təcrübədə dediyimiz kimi istehsal olaraq resursları həm də onun strukturu əsasən tələbin strukturasının dəyişməsi baxımından sürətlə dəyişə bilməz. Bu baxımdan hansısa bir əmtəənin çoxlu həcmdə istehsal olunması müəyyən vaxta görə zəruridir. Demək, iqtisadi artımda vacib iqtisadi subyektlərə meyl göstərən cəmiyyətdə hansısa inkişaf səviyyəsindən birbaşa asılı olmayaraq yaranır. Ona görə də iqtisadi artıma əsaslı istehsalın real həcminin düzgün artım tempi mövqeyindən baxılması iqtisadiyyatda ciddi struktur həm də institusiona dəyişikliyin baş verməsini istəyir. İstehsalın strukturu həm də institusional vasitə olaraq mürəkkəb eyni zamanda dəyişməz sayılır. Belə ki, inkişafın bu cür tipi ciddi olaraq xarici vasitələrlə balanslığı həm də məqsədyönlülüyüylə seçilən iqtisadi sistem olaraq xarakterikdir. Belə funksional yanaşma artımın istər neokeynçilik istərsə də neoklassik nəzəriyyəsi baxımından xarakterikdir. Digər yanaşma isə iqtisadi artım, həm də təkrar istehsal sənaye eləcə də postsənaye cəmiyyət nəzəriyyələrində çox ciddi şəkildə istifadə edilir. Bu nəzəriyyə hazırki dövrdə iqtisadi dinamikanın əsas problemlərini həll etmiş olur. Xüsusən, bu, məhz ölkəmizdə istehsalın birbaşa real səviyyəsini müəyyənləşdirən birbaşa amillərin dəyişməsinə nisbətən həm institusional həm də struktur yeniləşmənin sürətli getdiyi şəbir zamanda xarakterik olur.

Bəzən həmin tənəzzül təsərrüfat əlaqələrinin sınmasıyla uyğunlaşdırılır. Təbii olaraq bu amilin təsirini tamamilə inkar edə bilmərik. Lakin onu da nəzərə almalıyıq ki, Azərbaycan müəssisələri hazırda təsərrüfat münasibətlərini istər keçmiş ittifaqdan istərsə də miras qalmış tam xalq təsərrüfatı sistemi baxımından qura bilmərik. Buna səbəb həmin əlaqələrin bir çoxusu digər halda səmərəli deyil, digər tərəfdən belə əlaqə və münasibətlər fərqli respublikaların suverenliyinin məhdudlaşdırılmasına eləcə də süni olaraq iqtisadi asılılığına imkan yaradacaq. İndiki şərait baxımından təsərrüfat münasibətlərini onların qırılması olaraq yox, sadəcə olaraq birbaşa əlaqələrin təzələnməsi həm də təkmilləşməsi olaraq səciyyələndirmək olar. Elə ona görə respublikada istər sənaye istehsalının dərinləşməsi üçün birbaşa tədbirlər başlanmışdır. Belə ki, başlıca olaraq iqtisadi artıma xidmət göstərən iqtisadi islahatların həyata həm də özəlləşdirilməsinin artırılmasına nail olunub. Təcrübə göstərir ki, istər istehsalın sabitliyiistərsə də bu tədbirlərin uğurlu olaraq həyata keçirilməlidir. Belə ki bizə məlumdur ki, sürətli inflyasiya şəraitində məhz istehsalın artımını yaratmaqdemək olar ki, mümkünsüzdürl. Üçüncüsü isə xarici investisiyanın həm ölkə iqtisadiyyatına cəlbi dövlət baxımından stimullaşdırılmalıdır. İndiki dövrdə Azərbaycan xarici investisiyaya nəzərən ticarət, həm xidmət, həm ictimai-iaşə, həm də bank eləcə də maliyyə sektoruna getməsi müşahidə olunur. Lakin bu da dövlət struktur siyasətini, eyni zamanda hansısa sənaye sahələrinin ciddi inkişafına üstünlük olunması müəyyən etdikdən dərhal sonra xarici investisalarında həmin sahələrə cəlb edilməsinin birbaşa proqramı işləyib verilməlidir. Xarici investisiyaların istər sənaye sahələrinə cəlbi prosesi istərsə də yerli istehlakçıların ciddi iqtisadi mövqedən qorunmasıyla paralel olaraq davam etdirilməlidir. Sənayedə mövcud olan problemin ciddi həlli ödəmə böhranının birbaşa aradan qaldırılması həm də bu məqsədlə respublika olaraq veksel dövriyyəsinin tətbiq olunması, istər müəssisələr arasında baş verən münasibətin müqaviləyə uyğun qurulması, həm rəqabət münasibətlərinin inkişafını, həm bankların müəssisələr qarşısında dayanan məsuliyyətinin artırılması eyni zamanda iqtisadiyyatda vergi yükünün azaldılmasını istəyir. Bu cəhətdən Azərbaycanda baş verən iqtisadi artımı nəzərdə tutulması üçün reallaşdırılan tədbirləri aşağıdakı göstərdiyimiz bölmək olar:

1. 
   Maliyyə sabitliyin təmin olunması. Belə ki, həmin mərhələ büdcə tərəfdən kəsirinin aşağı salınması, kredit emissiyasının həm məhdudlaşdırılması, həm də maliyyə-kredit rejiminindüzgün olaraq sərbəstləşdirilməsi yoluyla inflyasiyanın birbaşa normal səviyyədə qoyulması həm də manatın indiki məzənnəsinin əsaslı möhkəmləndirilməsiylə xarakterizə edilir. Təcrübədə görünür ki, respublikada manatın sabitliyini möhkəmləndirmədən iqtisadi islahatın digər mərhələləri baxımından nəzərə alınmış tədbirləri düzgün həyata keçirmək mümkünsüzdür. Artıq bu gün Azərbaycan iqtisadiyyatının ürəkaçan vəziyyəti istər antiinflyasiya siyasətinin istərsə də investisiya siyasətiylə tamamlanmasını, həm də möhkəm maliyyə-kredit rejiminin “yumşaqlaşdırılmasını, eyni zamanda vergi yükünün getdikcə azaldılmasını, həm də müəssisələrin ölkədən maliyyə asılılığının ortadan götürülməsini eləcə də ölkənin valyuta ehtiyatlarının çox böyük dəyişməz mənbələr hesabına yaratmaq tələb olunur.
   
2. 
   İqtisadiyyatda əsaslı srtuktur dəyişkənliklərinin həyata keçirilməsi. Bu mərhələdə birbaşa özəlləşdirmənin möhkəm miqyasda yerinə yetirilməsini, xüsusi sektorun düzgün formalaşması həm də idarəetmə sistemində əsaslı dəyişkənlikliyin aparılması bəhsinə getdikcə həyata keçirilirsə də, nu gün iqtisadiyyatda ciddi struktur dəyişkənlikliyin dinamik xarakter daşıdığını söyləsək yanılarıq. Cünki belə dəyişkənliklər baxımından mühüm şərtlərdən biri də bazar münasibətlərinin düzgün iqtisadiyyatın hər sahələrinə əvvəlkindən çox nüfuz etməsi eləcə də təsərrrüfat subyektlərinin indiki bazar iqtisadiyyatının prinsiplərihəm də qaydalarıyla fəaliyyət göstərməsidir. Lakin hazırda birbaşa sənaye müəsssisələrinin həm yeni iqtisadi mövqeyə uyğunlaşması çətin olsa da eyni zamanda olduqca ləng gedən prosesdir. Bu digər cəhətdən bazar mexanizminin vacib elementlərinin indiki iqtisadiyyatda geniş tətbiq olunmasıyla izah edilir. Müəssisələrin mövcud olan iqtisadi vəziyyətdə “özünəməxsus hansısa formada yox, məhz bazar prinsiplərinə uyğun olaraq adaptasiyası həm liberallaşdırma həm də rəqabət münasibətlərinin ciddi inkişaf etdirilməsini eyni zamanda maliyyə bazarının təkmilləşdirilməsi tələb olunur
   
3. 
   İqtisadi artımın zamanla təmin olunması. Azərbaycan iqtisadi artım üçün ilkin meylin müşahidə edilməsi, iqtisadi həm artımın kompleks şəkildə həyata uyğun keçirilməsi nəticəsində indi mümkün olmuşdur. Azərbaycanda isə iqtisadi artım bizim üçün ilkin meylin olması müşahidə edilməsi, iqtisadi artımın tamamilə kompleks şəkildə birbaşa həyata keçirilməsi bu zamanda nəticəsində iqtisadiyyat mümkün olmuşdur. Azərbaycanda maliyyə iqtisadi artım hal hazırda olduğu kimi prespektivdə də bəzi istinad təzadlarla xarakterizə olunan mümkündür. Yəni bizim ÜDM –ın artması iqtisadiyyatın, eləcə də sənayenin bəzi sahələrində istehsalın azaldılması birbaşa digər sahələrində əksinə artması olaraq müşahidə edilə bilər. Bu prosesi ölkənin həm iqtisadi həyatı baxımından mənfi faktor olaraq yox, iqtisadiyyatın yeni mövqeyə struktur adaptasiyası olaraq qiymətləndirmək gərəkdir. İqtisadi artım nəticəsində təminatlı həm də sabit dayaq birbaşa uyğunluq yaradılması da özlüyündə iqtisadiyyatın strukturasının təkmilləşdirilməsini də şərait yaradacaq olan çevik istifadə olunmasını eyni zamanda xüsusi sektorun inkişafını nəzərə çatdırır.
   
4. 
   Əhalinin həyat tərzinin artırılmasının olduqca vacib şəraitin araşdırılması. Həyata keçirilən düzgün maliyyə iqtisadi siyasəti dövlətdə maliyyə möhkəmliyini yaratmaqla yanaşı, olduqca əhalinin real sürətli gəlirlərinin artmasını ciddi təminat vermişlər. Belə olduqda, 2014-cu ildə məhz əhalinin real gəlirlərinin 13,3%, amma istehlak qiymətlərinin 9,1% yüksəlməsinə nail olmuşdur. Əhalinin olduqca pul gəlirləri daimi 14,2% artmışdır.
   

Bildiyimiz kimi hazırda qloballaşma, inteqrasiya prosesləri çərçivəsində dünya təsərrüfatında milli iqtisadiyyatların iqtisadi inkişafının davamlı olması və iqtisadi artım problemi aktual məsələlərdir.