Magistratura məRKƏZİ” Əlyazması hüququnda Qafarov Elçin Rafiq oğlu
Yüklə 377,17 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İaşə xərclərinin rentabellik səviyyəsi
- II FƏSİL. İCTİMAİ İAŞƏ XƏRCLƏRİNİN UÇOTUNUN TƏŞKİLİ PROBLEMLƏRİ 2.1. Məsrəflərin uçotu sistemləri
- 1. Müxtəlif ehtiyaclara xammal və materiallar sərf edilmişdir (uçot qiymətlərilə): a) məhsulun istehsalı üçün əsas
- 3. Əsas vəsaitlərə köhnəlmə hesablanmışdır
- 4. İstismara verilən azqiymətli və tezköhnələn əşyalara
- 5. Əmək haqqı hesablanmışdır
- 6. Hesablanmış əmək haqqına görə sosial ehtiyaclara ayırmalar (sosial müdafiə fonduna, pensiya fonduna və s.) edilmişdir
- 8. Ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat ehtiyac
- 9. Köməkçi istehsalat üzrə xərclər bölüşdürülmüş
- 10. Ümumistehsalat xərcləri bölüşdürülmüş və si
- 11. Ümumtəsərrüfat xərcləri
- 13. İstehsalatdan buraxılmış məhsul plan maya dəyəri ilə mədaxil edil mişdir
Xərctutumunun səviyyəsi iaşə xərcləri məbləğinin mal dövriyyəsinə nisbəti kimi hesablanır. Xərc tutumu və ümumən iaşə xərclərinin səviyyəsi göstəricilərinin hər ikisi mühüm keyfiyyət göstəricisi kimi çıxış edirlər. Xərcverimi səviyyəsi. Bu göstərici və ümumən iaşə xərclərinin və xərc tutumunun əks mənası kimi mal dövriyyəsi həcminin hər vahidinə düşən məbləğini xarakterizə edir və aşağıdakı kimi hesablanır: Xv = 
burada Xv - xərcverimidir. İaşə xərclərinin rentabellik səviyyəsi xərclərin rentabelliyi mənfəət məbləğinin iaşə xərclərinin həcminə olan nisbəti kimi xarakterizə edilir: Xr = burada Xr – iaşə xərclərinin rentabelliyi; M – mənfəətin həcmidir. Cari xərclərə qənaət edilməsi kriteri xərctutumunun səviyyəsinin minimum səviyyəyə endirilməsidir. Xərctutumunun, ümumiyyətlə iaşə xərcləri səviyyəsinin aşağı salınması ticarət müəssisələrinə (firmaya) imkan verir ki, bazarda özünün qiymət siyasətini asanlıqla həyata keçirsin və digər şərtlər eyni olduqda, daha yüksək mənfəət götürə bilsin. Fəqət iaşə xərclərinin aşağı salınması heç də ticarət və əhaliyə xidmət mədəniyyəti səviyyəsinin aşağı salınması, pisləşməsi hesabına olmamalıdır. İaşə xərclərinin səviyyəsi, yuxarıda deyildiyi kimi, ticarətin keyfiyyət göstəricisidir. Bu səviyyə, bütövlükdə iaşə xərcləri, ayrılıqda həmin xərclərin hər bir maddəsi və hər bir maddənin ünsürləri üzrə planlaşdırılır. Mal dövriyyəsi, nəzərə alınmadan iaşə xərclərini mütləq məbləğinin dəyişilməsi, onların nə dərəcədə artıb-azalması haqqında mühakimə yürütmək qeyri-mümkündür. Ticarətin ayrı-ayrı sahələrində və vəsilələrində iaşə xərclərinin səviyyəsi müxtəlif olur. Bu, həmin sahələrdə ticarət funksiyalarının yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar olaraq sərf edilən əmək məsrəflərinin həcmi ilə müəyyən edilir. Məsələn, topdansatış ticarətində əsas əməliyyatlar malların yüklənib-daşınmasından, saxlanmasından, qablaşdırılmasından, topdansatış qaydası ilə satılmasından ibarətdir. Bununla əlaqədar olaraq burada iaşə xərclərinin səviyyəsi digər ticarət sahələrinə nisbətən xeyli aşağıdır. Pərakəndəsatış ticarətdə minlərlə müəssisəsi olan geniş ticarət müəssiəsi vardır. Külli miqdarda müasir texniki avadanlığı olan bu şəbəkədə malların pərakəndə satış qaydası ilə əhaliyə satışı təşkil edilir. Ticarət şəbəkəsinə çoxlu mal gətirilir, yüzminlərlə işçiyə əmək haqqı verilir. Bütün bunlar xeyli maddi və pul məsrəfləri tələb edir. Bununla əlaqədar olaraq burada iaşə xərclərinin səviyyəsi xeyli yüksəkdir. Kütləvi iaşədə isə əmək məsrəfləri daha çoxdur. Burada həm istehsal, həm ticarət, həm də istehlakın təşkili funksiyaları yerinə yetirildiyinə görə ticarətin bu sahəsində iaşə və istehsal xərclərinin səviyyəsi daha yüksək olur. Buna görə də kütləvi iaşədə iaşə və istehsal xərclərinin səviyyəsi daha yüksək olur. Şəhər ticarətində iaşə xərclərinin səviyyəsi kənd ticarətinə nisbətən aşağıdır. Kənd ticarətində müəssisələr şəhərə nisbətən kiçik, mal dövriyyəsi az, mal ehtiyatları şəhər mal ehtiyatlarının normativlərinə nisbətən xeyli çox, müəssisələrin yerləşməsi coğrafiyası xeyli genişdir (rayon istehlak cəmiyyətinin fəaliyyətinin fəaliyyət dairəsinin radiusu orta hesabla 25-50 kilometrdir). İaşə xərclərinin səviyyəsi mal qrupları üzrə də müxtəlifdir, çünki bəzi mal qrupları üzrə satışın həcmi daha digər mal qrupları üzrə isə az ola bilər. İaşə xərcləri struktur etibarilə də ticarətin fəaliyyət sahələri və vəsilələri üzrə fərqlənir. İaşə xərclərinin strukturu dedikdə, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, onların ümumi məbləğində ayrı-ayrı məsrəf növlərinin xüsusi çəkisi başa düşülür. İaşə xərcləri strukturunun sahələr üzrə fərqlənməsi pərakəndə satış ticarətində kütləvi iaşədə, topdansatış ticarətində və kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarük və satışında məsrəflərinin tutumu, habelə eyni növ əməliyyat üzrə əmək tutumunun ayrı-ayrı sahələrdə müxtəlif olması ilə şərtlənir. Məsələn, kütləvi iaşə sistemində demək olar ki, dəmiryolu, su, hava nəqliyyatı xərcləri olmur, pərakəndəsatış ticarətində bu xərclərin xüsusi çəkisi az, topdansatış ticarətində isə çox olur. Kütləvi iaşə sistemində yanacaq, buxar və elektrik enerjisi (istehsal məqsədləri üçün) xərcləri olduğu halda, pərakəndə satış ticarətində belə xərclər tamamilə yoxdur. İaşə xərclərinin səviyyəsi yuxarıda deyildiyi kimi, ticarət müəssisələrinin effektivliyinin mühüm göstəricilərindən biridir. Belə ki, iaşə xərcləri səviyyəsinin aşağı salıması mənfəətin artmasına səbəb olur. Çünki, bu iki göstərici müəssisənin ümumi gəlirinin iki tərkib hissələridir və bir-birinə tərs mütənasib olaraq dəyişir. Məsələn, müəssisədə (təşkilatda) iaşə xərclərinin səviyyəsi 0,1 % aşağı salındıqda, mənfəətin səviyyəsi də yəni rentabellik də (digər şərtlər eyni olduqda) bir o qədər artır. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, iaşə xərclərinin 0,1 %-i mənfəət məbləğinin pərakəndə satış ticarətində 4,5 %-nə, kütləvi iaçədə isə 3,2-4,1 %-nə bərabərdir. Məlumdur ki, ticarətdə iqtisadi funksiyalarla yanaşı sosial funksiyalar da yerinə yetirilir. Bunlardan ən başlıcası ictimai istehsala əlavə əmək resurslarının cəlb edilməsi, vaxta qənaət, istehlak xərclərinin azaldılması və s.-dir. Bu baxımdan ticarət xərclərindən söhbət getdikdə istehsal xərclərinə də diqqət yetirilməlidir. Bu xərclər iaşə xərclərinin bəzi maddələrinin tərkibində öz əksini tapır.
Əsas istehsalatda iqtisadi elementlər və kalkulyasiya maddələri üzrə istehsal xərclərinin uçotunu aparmaq, məhsul (iş, xidmət) növlərinin maya dəyərini müəyyən etmək üçün 202 saylı hesabdan istifadə edilir. Həmin hesab aktiv, kalkulya- siyaedici hesabdır. Onun debetində ay ərzində baş verən müstəqim xərclər (məhsulun hazırlanması texnologiyası ilə bağlı olan materialların, texnoloji məqsədlər üçün istifadə edilən yanacağın və enerjinin dəyəri, istehsal fəhlələrinin əmək haqqı, həmin əmək haqqına görə ayırmalar) toplanır. İlkin sənədlərdə həmin xərclərin başvermə yerləri, buraxılan məhsulun, görülən iş və xidmətlərin növləri və müvafiq xərc maddələri göstərilir. Onların əsasında göstərilən xərclərin bölüşdürülməsi istiqamətləri üzrə cədvəllər, maşinoqramlar tərtib edilir. 202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabının debetinə müstəqim məsrəflər 201 "Material ehtiyatları", 533 "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar", 522 "Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər" və s. hesabların krediti ilə müxbirləşməklə yazılır. Köməkçi istehsalatlarda hazırlanan məmulatların, ləvazimatların, göstərilən xidmətlərin maya dəyərini müəyyən etmək üçün bütün xərclər 202/10 №-li hesabda qruplaşdırılır. Həmin hesab da aktiv, kalkulyasiyaedici hesabdır. Ay ərzində bu hesabın debetində toplanan xərclər ayın sonunda 202, 202/11, 721 və s. hesab və subhesablara silinir. İstehsalatın idarə olunması və ona xidmət göstərilməsi üzrə xərclər qeyri-müstəqim xərclər olduğundan konkret məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə birbaşa aid edilmir. Bu xərclər əvvəlcə 202/12 "Ümumistehsalat xərcləri" və 721 "Ümumtəsərrüfat (inzibati) xərcləri" adlı yığıb-bölüşdürücü subhesab və hesablarda uçota alınır. Hər bir sex, sex daxilində isə xərc maddələri üzrə baş vermiş ümümistehsalat xərcləri 202/11 №-li subhesabda, bütövlükdə müəssisənin idarə edilməsi və ona xidmət göstərilməsi ilə əlaqədar xərclər isə 721 №-li hesabda müəyyən olunmuş nümunəvi xərc maddələri üzrə uçota almır. Göstərilən hesablarda uçota alman xərclər ayın sonunda 202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabına silinir. Onlar analitik uçotda müəssisənin istehsal bölmələri, bitməmiş istehsal və hazır məhsullar (işlər, xidmətlər) üzrə uçota alınaraq bölüşdürülür1. Cari ayda baş vermiş, lakin həmin dövrün məhsulunun maya dəyərinə daxil edilməsi nəzərdə tutulmayan xərclərin uçotu 242 "Gələcək hesabat dövrü üçün xərcləri" hesabında aparılır. Bu hesab da aktiv, büdcə-bölüşdürücü hesabdır. Hesabda yeni məhsul növlərinin mənimsənilməsi üzrə xərclər, əvvəlcədən ödənilmiş telefon haqları, icarə haqqı və s. xərclər uçota alınır. Qarşıdakı dövrlərdə çəkiləcək xərclərin və ödənişlərin həyata keçirilməsi üçün müəssisədə yaradılan ehtiyatların uçotu 335/3 "Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar" adlı passiv hesabda aparılır. Belə xərclərə işçilərə ödəniləcək məzuniyyət haqqı üzrə ehtiyat, əsas vəsaitlərin təmiri üzrə qarşıdakı xərclər üçün yaradılan ehtiyat və s. daxildir. İstehsalatda yaranmış zaym düzəldilməsinə çəkilən xərclər, habelə düzəldilməsi mümkün olmayan zaya sərf edilmiş xərclər 202/12 "İstehsalatda zay" aktiv, kalkulyasiyaedici hesabda uçota alınır. Ayın sonunda 202 № -li hesabın debetində məhsul (iş, xidmət) istehsalı ilə əlaqədar olan bütün müstəqim məsrəflər (iqtisadi elementlər üzrə) və qeyri-müstəqim məsrəflər (kompleks xərc maddələri üzrə) toplanır. Hesabın kreditində isə tullantı və qənaət şəklində, istifadə olunmayaraq istehsalatdan qaytarılan materialların dəyəri, düzəldilməsi mümkün olmayan zaym dəyəri və məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil edilmiş xərclər əks etdirilir. 202 №-li hesabın debet qalığı bitməmiş istehsala aid edilən məsrəfləri əks etdirir. İstehsalatdan buraxılmış məhsulun (yerinə yetirilmiş işlərin və göstərilən xidmətlərin) maya dəyəri, aym əvvəlinə bitməmiş istehsalın məbləğinə ay ərzində baş vermiş bütün xərcləri əlavə edib alınmış ümumi məbləğdən istifadə edil- məyən materialların, tullantıların, düzəldilməsi mümkün olmayan zaym və aym sonuna bitməmiş istehsalın dəyərini çıxmaqla müəyyən edilir. İstehsalatdan anbara təhvil verilən hazır məhsul həqiqi maya dəyəri, yaxud plan maya dəyəri ilə 202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabının kreditində, 204 "Hazır məhsul" hesabının debetində yazılmaqla uçotda əks etdirilir. Buraxılmış məhsulun həqiqi maya dəyəri onun plan maya dəyərindən aşağı (xərclərə qənaət) olduqda əmələ gələn fərq 204 №-li hesabın debetində, 202 №-li hesabın kreditində "qırmızı storno" yazılışı, həqiqi maya dəyəri plan maya dəyərindən yüksək (artıq xərclər) olduqda isə fərq məbləği 204 №-li hesabın debetində, 202 №-li hesabın kreditində əlavə yazılış qaydasında əks etdirilir. Hesablar planı və onun tətbiqinə dair təlimatda göstərildiyi kimi müəssisələr məhsul buraxılışının uçotunu 204/1 "Buraxılmış (yüklənmiş) məhsul, iş və xidmətlər" hesabında da apara bilərlər. Bu hesab hesabat dövründə buraxılmış məhsul, sifarişçiyə təhvil verilmiş işlər və göstərilmiş xidmətlər üzrə məlumatları ümumiləşdirmək, habelə həmin iş və xidmətlərin həqiqi istehsal maya dəyəri ilə normativ (plan) maya dəyəri arasındakı kənarlaşmaları müəyyən etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Göstərilən hesab zəruri hallarda, yəni məhsulun (iş və xidmətin) uçotu normativ (plan) maya dəyəri ilə aparıldığı hallarda tətbiq edilir. Ayın sonunda buraxılmış məhsullar, təhvil verilmiş iş və xidmətlər həqiqi istehsal maya dəyəri ilə 202 və 202/10 №-li hesabların kreditlərindən 204/1 №-li hesabın debetinə silinir. 204/1 №-li hesabın kreditində (204 "Hazır məhsul", 601 "Məhsul (iş, xidmətlər) satışı" hesablarının debeti ilə müxabirləşməklə) isə istehsaldan buraxılmış məhsulun, təhvil verilmiş işlərin və göstərilmiş xidmətlərin normativ plan maya dəyəri əks etdirilir. Beləliklə, 204/1 №-li hesabda istehsalatdan buraxılmış məhsullar, təhvil verilmiş işlər və göstərilmiş xidmətlər iki qiymətlə: debet tərəfındə-həqiqi istehsal maya dəyəri, kredit tərəfində isə normativ (plan) maya dəyəri ilə əks etdirilir. Hesabat ayının sonuna debet və kredit dövriyyələri müqayisə olunaraq həqiqi istehsal maya dəyərinin normativ plan maya dəyərindən kənarlaşması müəyyən edilir. Həqiqi istehsal maya dəyəri normativ (plan) maya dəyərindən aşağı (qənaət) olduqda "qırmızı storno" üsulu ilə 601 №-li hesabın debetinə 204/1 №-li hesabın kreditinə, əksinə olduqda isə əlavə yazılış üsulu ilə yenə 601 №-li hesabın debetinə 204/1 №-li hesabın kreditinə mühasibat yazılışı tərtib edilir. 204/1 №-li hesab hər ay bağlanır və onun qalığı olmur. İstehsala məsrəflərin uçotunun qeyd olunan qaydasını aşağıdakı misalla nəzərdən keçirək. Bu misalda yalnız bir növ məhsul istehsalı nəzərdə tutulmuş, məhsulun maya dəyərinə daxil edilən xərclər ixtisarla verilmiş və xərclərin uçotunun yarımfabrikatsız variantda aparıldığı qəbul edilmişdir. Tutaq ki, cari ayda aşağıdakı təsərrüfat əməliyyatları baş vermişdir: 1. Müxtəlif ehtiyaclara xammal və materiallar sərf edilmişdir (uçot qiymətlərilə): a) məhsulun istehsalı üçün əsas istehsalata - 2.894.500
6. Hesablanmış əmək haqqına görə sosial ehtiyaclara ayırmalar (sosial müdafiə fonduna, pensiya fonduna və s.) edilmişdir: a) əsas istehsal fəhlələrinin - 237.170 b) köməkçi istehsal fəhlələrinin - 76.368 v) sex heyətinin - 66.600 q) zavod idarə heyətinin - 93.462 cəmi hesablanmışdır: - 473.600 7. Əsas vəsaitlərin təmiri üçün təmir fonduna ayırmalar edilmişdir: a) istehsal təyinatlı əsas vəsaitlər üçün - 65.000 b) köməkçi sexlərin əsas vəsaitləri üçün - 34.000 v) ümumtəsərrüfat təyinatlı əsas vəsaitlər üçün - 28.000 cəmi ayırmalar edilmişdir: - 127.000
13. İstehsalatdan buraxılmış məhsul plan maya dəyəri ilə mədaxil edilmişdir: - 6.580.000 14. Məhsulun faktiki maya dəyərinin onun plan maya dəyərindən kənarlaşması müəyyən olunmuş və silinmişdir: - 305.830 Qeyd edilənləri sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar (Sxem 1). Sxem 1.
İstehsala məsrəflərin uçotu 201 “Material ehtiyatları” 208/1 “Materialların dəyərində olan kənarlaşmalar” D Qalıq... 1.a) 2894500 2.a) 202615 1.b) 428000 2.b) 29960 1.v) 156200 2.v)10934 1.q) 143000 2.q) 10010 1.e) 98000 2.e) 6860 Dövr: 3719700 Dövr: 260379 202 “İstehsalatda zay” 112 “Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi” Dt Kt Dt Kt
1.e) 98000 12) 104860 3.a) 141600 2.e) 6860 3.b) 62100 Dövr: 104860 3.v) 53400 Dövr: 257100
əşyaların köhnəlməsi” Dt Kt   Dt Kt
 Qalıq = 0 Qalıq – 260000 13) 6580000
4.a) 86200 1.a) 2894500 14) 305830 4.b) 35400 2.a) 202615 4.v) 31000 5.a) 641000 Dövr: 152600 6.a) 237170 9.a) 326430 10) 1084734 11) 715570 12) 104860 Dövr: 6206879 Qalıq- 192709 Dövr: 6274170
D Qalıq = 0 1.b) 428000 10.b) 378200 5.a) 64100 2.b) 29960 9.v) 104098 5.b) 206400 3.b) 62100 5.v) 180000 4.b) 35400 5.q) 252600 5.b) 206400 Dövr: 1280000 6) 76368 7) 34000 8) 85000
Dövr: 872228 Dövr: 808728 Qalıq- 63500 522 “Sosial sığorta və təminat 202/11 “Ümumistehsalat xərcləri”
D Qalıq = 0 2.v) 10934 6.a) 237170 3.a) 141600 6.b) 76368 4.a) 86200 6.v) 66600 5.v) 180000 6.q) 93462 6.v) 66600 Dövr: 473600 7.v) 65000 8.a) 120000 9.b) 378200 Dövr: 1084734 204 “Hazır məhsul ” 223 “Hesablaşma hesabı” D Q 13.6580000 8. b) 85000 14.305830 8. v) 182000 Dövr: 6206879 Dövr: 387000 721 “Ümumtəsərrüfat xərcləri” 335/3 “Qarşıdakı xərclər və ödəmələr Dt Kt üçün ehtiyatlar”
1. q) 143000 11. 715570 Dt Kt  2. q) 10010 Qalıq = 0
3. v) 53400 7. a) 65000 4. b) 31000 7. b) 34000 5. q) 252600 7. v) 28000 6. q) 93462 Dövr: 127000 7.v) 28000 8. v) 182000 9. v) 104098 Dövr: 715570
Yüklə 377,17 Kb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
heyətinə olan borclar ”
t Kt Qalıq – 0 9.a) 326430
üzrə öhdəliklər ” Dt Kt
