Magistratura məRKƏZİ

3.2 Xarici investisiya qoyuluşunun iqtisadi səmərəliyinin yüksəldilməsi yolları

Investisiya qoyuluşlarının iqtisadi səmərəliyinin yüksəldilməsi mühüm tədbirlərdəndir. Onun təmin olunması bir sıra problemlərin həllini tələb edir ki, onlardanda iki ən mühümünü ayırmaq olar. Birinci, əlverişli investisiya mühitinin formalaşdırılması üçün kompleks tədbirlərin keçirilməsinin zəruriliyi. Qeyd edək ki, bu tədbirlərin həyata keçirilməsi son nəticədə investisiya qoyuluşu imkanlarının genişlənməsinə gətirib çıxarır. Ikincisi, investisiya qoyuluşlarının konkret itiqmətlərdə texniki təminatının yüksəldilməsidir. Başqa sözlə, xarici investisya qoyuluşlarında müasir standartlara cavab verən texnika və texnolojiyalara üstünlük verilməsinə cəhd olunmalıdır.

Qeyd etməliyik ki, investisiya qoyuluşlarının iqtisadi səmərəliyinin müəyyən edilməsi konkret metadologiyaya əsaslanır. Hələ keçmiş ittifaq dövründə iqtisadiyyatda kapital qoyuluşlarının bölgüsünün plan metoduna əsaslanan metodika fəaliyyət göstərmiş və onun əsasında çoxsaylı metodiki sənədlər hazırlanmışdır. Kapital qoyuluşlarının müəyyənləşdirilməsinin geniş yayılmış həmin metodikası müxtəlif istehsal təyinatına və məsrəflərinə həcminə əsaslanırdı. Bu metodikaya əsasən kapital qoyuluşlarının ən yaxşı variantı, onun əsasında gələcək müəssisənin illik məhsulunun dəyəriilə tikintiyə sərf olunan kapital qoyuluşunun həcminin normativ səmərəlilik əmsalı ilə müəyyən edilirdi.

XX əsrin 70-ci illərinin axrında kapital qoyuluşlarının iqtisadi səmərəliyinin müəyyənləşdirilməsinə yeni yanaşma formalaşmağa başlamışdır. Belə ki, artıq iqtisadi səmərəliyin müəyyən edilməsində qeyri istehsal sahələrinə əsaslı vəsait qoyuluşlarının, həmçinin digər sahələrin industrial inkişafının ekaloji təsiri hesabatlarının istifadə olunmasına başlanılmışdır. Başqa sözlə, kapital qoyuluşlarının iqtisadi səmərəliyinin obyektiv müəyyənləşdirilməsinə tam və kompleks yanaşma forması müəyyən edilmişdir. Bu metodika kapital qoyuluşlarının varriantlarının seçilməsində müsbət rol oynamışdır. O dövr üçün bu bir o qədər də asan iş deyildi. Amma, sonralar iqtisadi sistemin xarekterində ortaya çıxan ciddi fərqlər, xarici investisiya yatırılmasının iqtisadi səmərəliyinin müəyyən edilməsində qabaqcıl dünya təcrübəsinə yiyələnməyi zərurətə çevirmişdir. Müasir zamanda investisyaların səmərəliliyinin müəyyənləşdirilməsi hər bir ölkə üçün mühüm məsələdir. Beləki, perespektiv inkişafın təmin olunmasında investisiyaların əhəmiyyəti onların yaratdığı sosial-iqtisadi efektlə sıx bağlıdır. BMT-nin İnkişaf və Əməkaşlıq Təşkilatının beynəlxalq investisiyalara dair son hesabatında xarici investisyaları daxil olduğu ölkəyə səmərəsi aşağıdakı beş əsas qrupda təsnifləşdirilmişdir:

• 
  maliyyə mənbələrinin və investisiya qoyuluşlarının artırılması;
  
• 
  daha mütərəqqi yeni texnika və texnologiyaların tətbiqi və inkişaf etdirilməsi;
  
• 
  ixrac potensialının artırılması;
  
• 
  məşğulluq səviyyəsinin yüksəldilməsi;
  
• 
  ətraf mühitin qorunmasında müsbət təsir.
  

Iqtisadi səmərəlik həmçinin əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsində və vacib əhəmiyyət kəsb edən digər iqtisadi məsələlərin müsbət həllində əks olunur. Bu yanaşmadan indiki şəraitdə investisya qoyuluşlarının səmərəliyinin müəyyənləşdirilməsinin əsasən iki iqtisadi və sosial aspektləri fərqləndirilir.

Investisya qoyuluşunun iqtisadi aspekdə səmərəliliyinin müəyyənləşdirilməsi zamanı əsas və əlaqəli istehsal məsrəflərinin daha ətraflı nəzərə alınmasına cəhd olunur. Burada ümumi məsrəfdə həm istehsalçıda həm də istehlakçıda yaranan effektin məbləği aydınlaşdırılır və ümumi iqtisadi səmərəlilik alınan efektin investisiya qoyuluşlarına münasibəti kimi dəyərləndirilir. Bu zaman ümumiləşdirici göstərici kimi məhsulun və ya xidmətin həcminin artımı təmin olunduqda kapital tutumunun səviyyəsi, əmək məhsuldarlığı, məhsulun maya dəyəri, məhsulun texniki keyfiyyət səviyyəsi, məhsulun və ya xidmətin material və enerji tutumu, istehsalın davamlığı, layihə gücünün mənimsənilməsi, əmək şəraitinin yaxşılaşdırılması, ətraf mühitin mühafizəsi və s. müəyyən edilir.

Investisiya qoyuluşlarının sosial nəticələrinin müəyyənləşdirilməsi isə onun sosial normalar, standartlar və insan hüquqlarının qorunması ilə uyğunluq dərəcəsinin müqayisəsini əks etdirir. Bu baxımdan investisiya qoyuluşlarının sosial nəticələrini əks etdirən göstəricilərə aşağıdakıları aid etmək olar:

• 
  iş yerlərinin kəmiyyət dəyişikliyi;
  
• 
  əhalinin yaşayış və mədəni-məişət şəraitinin yaxşılaşması;
  
• 
  əmək şəraitinin dəyişdirilməsi;
  
• 
  istehsal heyyətinin strukturunun dəyişməsi;
  
• 
  əhalinin sağlamlıq səviyyəsinin yüksəlməsi;
  
• 
  əhalinin ayrı ayrı təlabatının ödənilməsində müsbət dəyişiklik.
  

Investisya qoyuluşlarının səmərəliyi bir neçə aspektdə, o cümlədən bütövlükdə ölkə iqtisadiyyatı, yəni makrosəviyyədə, eyni texnologiyalara əsaslanan iri müəssisələr qrupu səviyyəsində hesablandığı zaman formulda əks etdirilmiş göstəricilər müvafiq olaraq kapital qoyuluşları nəticəsində mənfəətin artımının bütün maliyyə mənbələri üzrə kapital kapital qoyuluşlarına nisbəti kimi əks etdirilir. Yeni yaradılmış müəssisələr səviyyəsində isə layihə üzrə illik məhsul buraxılışının topdansatış qiymətilə, illik məhsulun dəyəri arasındakı fərqin kapital qoyuluşlarına nisbəti əks etdirilir.

Makrosəviyyədə səmərəlilik göstəriciləri ümumi iqtisadi maraqları, həmçinin onun reallaşdırılmasında iştirak edən regionların, sahələrin və firmaların maraqlarını əks etdirir. Bu baxımdan makrosəviyyədə investisya qoyuluşlarının iqtisadi səmərəliliyi aşagıdakı düsturla müəyyən edilir: