Magistratura məRKƏZİ

NƏTICƏ VƏ TƏKLIFLƏR

ƏDƏBIYYAT SIYAHISI

G İ R İ Ş

Mövzunun aktuallığı: Azərbaycan dövləti bu günlər özünün müstəqilliyinin 25 illiyini qeyd edir. Bu dövr ərzində Azərbaycan qloballaşan dünya iqtisadiyyatına fəal inteqrasiya olunur. Bu baxımdan dünya iqtisadiyyatında baş verən pozitiv və neqativ meyllər öz təsirini birbaşa Azərbaycanda baş verən sosial-iqtisadi proseslərdə, maliyyə, pul-kredit sistemində və bütünlükdə tənzimləmənin forma, metod və vasitələrində öz əksini tapır.

Məlumdur ki, XXI əsrin əvvəllərində dünyada baş verən qlobal maliyyə böhranı bütün dünyada olduğu kimi, Azərbaycanın da pul-kredit, maliyyə siyasətinin xarakterinə, onu müəyyən edən amillərin nisbətinə və bütünlükdə onların səmərəlilik dərəcəsinə həlledici təsir göstərir. Klassik təlimlərdən bizə məlumdur ki, ilkin mərhələlərdə və bu gün də bazar sisteminin fəaliyyətinin səmərəliliyi, böhran hallarının baş verməsi, habelə onların müddəti, böhrandan çıxma yolları, vasitələri fərqli nəzəri yanaşmalarla şərh olunur. Lakin bu bir həqiqətdir ki, 1929-1933-cü illərin böyük durğunluq illərinə kimi bazar sisteminin tənzimlənməsində monetar amillər daha həlledici və üstün rol oynamışdır.

Qeyd etmək kifayətdir ki, Nobel mükafatı laureatı Milton Fridmen L.Şvarsla birlikdə yazdığı və sonradan Nobel mükafatına layiq görülmüş tədqiatlarında belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, 1867-1963-cü illər yəni, bu 100 il ərzində Amerikada baş verən bütün böhranların əsasında səhv pul-kredit siyasəti durur. Doğrudur, böyük durğunluq illərindən sonra Keyns təlimi belə bir prinsipial müddəanı irəli sürdü ki, bazar sisteminin tənzimlənməsi fiskal, başqa sözlə büdcə tənzimlənməsinə əsaslanmalıdır. Buna baxmayaraq müasir qlobal maliyyə böhranı şəraitində fiskal siyasətlə yanaşı milli iqtisadiyyatın tənzimlənməsində və böhrandan çıxışında monetar tənzimləmə həlledici rola malikdir. Qeyd etmək lazımdır ki, istər Avropa ölkələrinin, istərsə də Amerikanın təcrübəsi göstərir ki, milli iqtisadiyyatın formalaşması və inkişafının tənzimlənməsində monetar tənzimləmə həlledici yer tutur. Məhz buna görədir ki, bu gün də Avropa Mərkəzi Bankı, eləcə də ayrı-ayrı ölkələrin Mərkəzi Bankları ölkədə pul-kredit sistemini tənzimləməklə müsbət nəticələr əldə edirlər. Belə ki, ölkədə effektiv monetar siyasətin yeridilməsi bir tərəfdən ölkənin böhrandan çıxışında, inkişafın təmin edilməsində, habelə əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşmasında onun reallaşma mexanizminin səmərəliliyindən asılı olaraq fərqli ola bilər.

Bu baxımdan müasir dünyada makro tənzimləmə sisteminin tərkib hissəsi olan monetar tənzimləmə ölkədə yeridilən pul-kredit siyasətinin xarakterindən çox asılı olur. Azərbaycan müstəqil dövlətə çevrildikdən və özünün pul vahidini dövriyyəyə buraxdıqdan sonra bu siyasətin formalaşması sistemin böhranından irəli gələn bir çox problemlərlə üzləşdi.

Birincisi, ənənəvi istehsal əlaqələrinin qırılması;

İkincisi, inzibati amirlik sistemindən bazar sisteminə keçirilməsi;

Üçüncüsü, torpaqlarımızın işğalından irəli gələn problemlər;

Dördüncüsü, effektiv kredit sisteminin formalaşmaması, səmərəli pul –kredit siyasətinin formalaşmasına ciddi ziyan vurdu.

Digər tərəfdən ölkədə bank sisteminin kifayət dərəcədə formalaşmaması, iqtisadiyyatın dollarlaşma dərəcəsinin yüksək olması, habelə dünyada baş verən qlobal maliyyə böhranı ilə bağlıdır. Əlbəttə, ölkədə milli iqtisadiyyatın monetar tənzimlənməsi hər şeydən əvvəl milli iqtisadiyyatın normal fəaliyyəti üçün tələb olunan pul kütləsinin optimal həddinin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlıdır. Son nəticədə monetar siyasət başqa sözlə, pul-kredit siyasətində əsas məqsəd pul kütləsinin həcmini, valyuta kursunu müəyyənləşdirməklə milli iqtisadiyyatın inkişafının stimullaşdırmaqdan ibarətdir.

Monetar tənzimləmə problemini araşdırarkn hökmən təhlilə, tədiyyə balansının mövcud vəziyyətini, onun dinamikasını müəyyən edən amillər də nəzərdən qaçırılmamalıdır. Bunlarla yanaşı, pul-kredit siyasətini dəyərləndirərkən ölkədə mövcud büdcə-vergi siyasətləri, habelə mövcud iqtisadi konyuktura da tədqiqata daxil eilməlidir. Bütün qeyd olunanlar bir daha onu göstərir ki, ölkədə həyata keçirilən monetar tənzimləmə siyasəti bütünlükdə ölkədə həyata keçirilən makroiqtisadi tənzimləmə siyasəti ilə sıx bağlıdır. Belə ki, ölkədə mövcud iqtisadi inkişaf problemləri ilə yanaşı sosial problemlərin həlli dərəcəsi, inflyasiyanın və məşğulluğun dinamikası birbaşa reallaşdırılan pul-kredit mexanizmi ilə sıx bağlıdır. Aydındır ki, ölkədə həyata keçirilən monetar siyasət bu sahədə əsas tənzimləyici orqan olan Mərkəzi Bank tərəfindən həyata keçirilir. Mərkəzi Bank beynəlxalq miqyasda müşahidə olunan iqtisadi prosesləri, ölkənin dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya dərəcəsini, tədiyyə balansının vəziyyətini və eləcə də yaxın gələcəkdə müşahidə oluna biləcək iqtisadi prosesləri nəzərə alaraq monetar siyasətin xarakterini və reallaşma mexanizmlərini müəyyənləşdirməlidir. Bu baxımdan magistr işi səviyəsində qloballaşma şəraitində monetar tənzimləmənin makroiqtisadi problemlərinin araşdırılması mühüm nəzəri və əməli əhəmiyyət kəsb edir.