Magtymgulynyň Düşündirişli Sözlügi, Türkmen ýazyjysy Nurmuhammet Aşyrpur (Aşyrpur Merdeow) tarapyndan ýazylyp birinji jildi 1997 ýylda Eýranyň Gunbedkabus şährinde çapa berildi

Mekgeden çykdy bir gözel,

Medinäge rowan boldy.

Mekgä baran bolar hajy.

Mekgär (a. Mekka:r) مكـّار – ser. Mekgar.

Mekdep (a. Mekteb, ks. Meka:tib) مكتب - «ketebe – yazmak» sözünden; çagalaryň okuw okayan eri, sapak berilyän er, yazylyan er.

Ediňde mekdep gördüň,

Okydyň, yola girdiň.

Mekejin مكه جين – urkaçy doňuz.

Bir güyçli duşmana duşsa mekejin,

Jojugyny gizlemeyin bolarmy?

Mekes (p. Meges) مگس – ser. Meges.

Mekir (a. Mekr) مكر – 1) hile, aldaw, pirim; 2) jady.

Mekir-u al – hile we pirim.

Misli şeytan aldawydyr mekir-u alyň seniň,

Bu yalançylyk bile ötgey mah-u salyň seniň.

Mekis (a. Meks) مكث – 1) saklanma, durma, dayanma; 2) sabyr etme; aram bolma; mekis etmek – saklanmak, durmak, dayanmak.

Magtymguly ol mekanda meks etdi,

Şyhlar turdy, yigitler dey raks etdi.

Mekkar (a. Mekka:r) مكـّار – ser. Mekgar.

Mekru (a. Mekru:h) – 1) yigrenilen; halanmayan; yigrenç; 2) şer, yamanlyk; 3) şerigat boyunça haram bolman, emma zerur bolmadyk halatda rugsat berilmeyän iş; at etini iymek mekrudyr.

At alsaň gyr algyl, mekrudyr akyal,

Kitapda görüner çaman – garagol.

Melagyn (a. Mela:y:n, bs. Me u:n) ملاعين – ser. Melgun.

Melayik (a. Mela:ik, bs. Melek) ملائك – perişdeler; huday yanynda bolan ruhanylaryň bir topary. Bu söz köplük sanda bolsa-da, türkmen diline birlik san hökmünde ulanylyar.

Dumanly seriňe gurban bolayyn,

Bilmedik melayik meyin kim içdi?

Ol nur özüni tebretdi,

Jümle melayikler boldy.

Melayek (a. Mela:ik, bs. Melek) ملائك – ser. Melek.

Melal (a. Mela:l) ملال – 1) bizar bolma, bezme; 2) gayg, gam, gussa; tukatlyk.

Diydim: «bu söygüden, maldan ne hasyl?»,

- yygmagy gaygydyr, gitmegi melal.

Bolmuşam men zowk ähli, esbap-melaly neylerem.

Melamat (a. Mela:met) ملامت – käyinç, teene, gyjalat, igenç, iňňirdi; melamata galmak – käyinje galmak.

Jahan giňdir, melamat kän,

Arada köydi şirin jan.

Dogry yörgen, dogry gezgen dok bolar,

Biwagt yörgen melamata çok galar.

Melgun (a. Mel’u:n, ks. Mela:y:n) ملعون – 1) näletlenen, nälete duçar bolan; alla rahmatyndan mahrum; 2) gm. Şeytan.

Şimri-melguny-pelit kesdi husaynyň başyny.

Şeytan melgun hergiz tagat etdirmez.

Melgun şeytan kimin bezäp daş örme,

Soňra mäkäm bolar, yykabilmez sen.

Mele مله - öçügsi sary reňk, açyk sary reňk; mele don – açyk sary reňkli uzyn we giň daşky milli geyim.

Sopular nebs üçin mele don geyip,

Şübheli tagamny halal diyp iyip.

Melek (a., ks. Mela:ik) ملك – 1) perişde; 2) gm. Örän owadan, gaty gözel.

Yarysy melekden, yarysy jyndan,

Müjewürsiz bolmaz üsti atamyň.

Hem pelek üzre melekler diydiler sad aferin.

Melekler meydanda tutup eglärler.

Melul (a. Melu:l) ملول – 1) gaygyly, gamly, gussaly, hapa; 2) bizar bolan, bezen; melul kylmak – gaygylandyrmak.

Hiç ummatny saba magşar era kylma melul.

Niçe nadan diyr watanym yurt bolmaz,

Men hayranam, bir meluly pelegiň.

Melhem (a. Merhem, ks. Mera:him) مرهم – 1) yarayapylyan (çalynyan) derman; 2) gm. Derman, derdi köşediji zat.

Gam astynda yatar sen, ne aňa melhem bardyr,

Doymaz gözüň dolmaga bir goşawuç gum bardyr.

Memat (a. Mema:t) - ölüm, yitgi; ölüm wagty; öli, ölmeklik; ruzy-ezel mematdyr – ilki döredilen gün ölüdir.

Her tende yşk bolmasa, ruzy-ezel mematdyr...

Dähr içre bolar her dem, jahan içre jan peyda.

Men-menlik من منليك – ulumsylyk, tekepbirlik, uly tutmaklyk, güplemeklik.

Owwal akan erden akarmyş aryk,

Men-menlik edeniň tanapy çüyrük.

Men şeribe zikrihi (a.) مَن شـَرِبَ ذِكـْرِهِ – içgi içen adam, ... Onuň yady, içen adam, ... Yat ediler (hadysdan bölek).

«men şeribe, zikrihi» rawy diyur.

Men ekele dumanihi (a. Men ekel-e doha:nihi) مَنْ أكـَلَ دُخـَانِهِ - çilim düyt edyän..., papiros çekyän... (hadysdan bölek).

«men ekele duhanihi» digen bardyr.

Menabyr (a. Mena:bir, bs. Menber) منابر – ser. Münber.

Menazyl (a. Mena:zil, bs. Menzil) منازل – ser. Menzil.

Menazyr (a. Mena:zir, bs. Manzar) مناظر – ser. Manzar.

Menayyr (a. Mena:ir, bs. Mena:re) منائر – ser. Minara.

Menal (a. Mena:l) منال – ele alnan zat, eelenilen zat; peyda beryän er; mal-u menal – 1) baylyk, mal, döwlet; 2) girdeji, peyda, nep; ser. Mal.

Iki dünyäden gözüm yumdum seniň waslyň bilen,

Kim hudatersdir aňa derkär imes mal-u menal.

Menasyp (a. Mena:sib, bs. Mansap) مناصب – ser. Mansap.

Menat (a. Mena:t) منات – araplaryň «hezil» we «hazae» atly taypalarynyň jahyliet döwründäki butlarynyň biriniň ady. Bu but gara daşdan yasalypdyr, ol mekge bilen medinäniň arasynda deňziň kenarynda erleşyär. Araplar ol buty «täleyiň» hudayy hasaplap, oňa zyyarat edipdirler. Rowayata görä, muhammet pygamber mekgäni alandan soň, menaty weyran etmek üçin hezret alyny yollayar. Ol-da baryp, menaty weyran edip, ondaky bar bolan gymmatbaha zatlary, şol sanda iki sany gylyjy getirip, pygambere beryär. Pygamber-de olary hezret ala bagyşlayar. Aydylyşyna görä, şol gylyçlaryň biri alynyň zülpükary bolmaly.

Abu talyp bolup çykar syrata,

Neyge dine girmez lat-u menata.

Menafyg (a. Mena:fi’, bs. Nef’) منافع – ser. Nefyg.

Menzil (a., ks. Mena:zil) منزل – 1) öy, jay, düşelge; 2) belli bir aralyk yol; 3) iki düşelgäniň arasyndaky yol; 4) sufizmde (yrfanda) sopynyň ruhy taydan kämilleşmekliginiň yoly; ajap menzil - geň menzil.

Magtymguly, ol menzile, diyara,

Giren gaydyp çykabilmez kenara.

Säher wagty seyran edip gezerkäm,

Ajap menzil, ajap jaya sataşdym.

Menzilgeh (a-p.) منزلگه – ser. Menzilgäh.

Menzilgäh (a-p. Menzil-ga:h) – 1) durulyan er, öy, yaşalyan er; duralga; 2) gm. Gabrystan.

Menzilgähim bag-u bostan,

Almaly nardan ayryldym.

Menlik منليك – ulumsylyk, tekepbirlik, ulumsylyk etmeklik, gopbamlyk; ser. Men-menlik.

Kemlik eyle – kemal bar,

Menlik etme – zowal bar.

Mennan (a. Menna:n) منـّان – iň merhemetli, iň şepagatly; yokary derejede rehimli, sahy, iň köp yagşylyk ediji (allatagalanyň epitetleriniň biri hasaplanyar).

Leglek diyr: «kulhualla!».

Hannan-mennan içinde.

Menşe (a. Menşe’) منشأ – 1) bir zadyň döreyän eri; 2) asyl, esas, bir zadyň düyp asly, gelip çykyşy; menşeyi-bela – belanyň asly, gelip çykan eri, belanyň körügi.

Zer zowkun jan howpy rize terk etmiş,

Menşeyi-bela-u menzili-mäúwa.

Menyg (a. Men’) – böwet bolmaklyk, öňüni almaklyk, gadagan etmeklik; menyg etmek – böwet bolmak, öňüni almak, saklamak.

Niçe mährem binowalar tapdylar andan nowa,

Menyg eden andan meni bagtym syyasydyr, köňül.

Meňzemek منگزه مك - çalym etmek, meňzeş bolmak, başga bir zada ogşamak.

Yagşy yaryň goyny mata,

Synasy meňzär jennete.

Meňiz منگيز – yüz, keşp, adamyň yüz keşbi, yüz görnüşi; gyzyl meňiz – gyzyl yüz.

Doga kylyp, elim göge galdyrsam,

Gül ferhar dek gyzyl meňzim soldursam.

Meňli منگلى – magtymgulynyň yaşlykda söen gyzynyň ady. Şahyryň eserlerinden görnüşe görä, ol meňlini alyp bilmändir, gyzyň ene-atasy ony başga bir baya durmuşa çykarypdyrlar.

Ili – gökleň, ady – meňli,

Näzli dildardan ayryldym.

Meňňi (meňňi:) منگگى – 1) hemişelik, ebedilik, mydamalyk; 2) pars dilinde «meň - منگ» sözi huşsuz, hayran, akmak; ogry, yol uran, galtaman hem-de düzgün, kada; top urmak; oyunçy yaly manylarda hem gelyär.

Sap gurdy batyr meňňiler,

Döwüşe çykdy zeňňiler.

Merakip (a mera:kib, bs. Merkeb) مراكب – ser. Merkep.

Meratyp (a. Mera:tib, bs. Mertebe) مراتب – ser. Mertebe.

Merahym ı (a. Mera:him, bs. Merhem) مراهم – ser. Merhem.

Merahym ı (a. Mera:hym, bs. Merhamat) مراحم – ser. Merhemet.

Merw (p.) مرو – häzirki mary şäheriniň ady, pars dilinde häzir hem şeyle ulanylyar. X asyrda yazylan «hudul-älem» atly kitapda yazylyşyna görä, ol uly horasanyň iň uly şäherleriniň biri bolupdyr, öňler horasan emirleriniň paytagty bolup, soňlar buhara paytagt bellenipdir. «hudud-älemiň» näbelli awtory «mary sapaly we nygmatly er, onuň galasy bar, şony tähmuris saldyrypdyr, şonda (sasanid) patyşalarynyň köp köşkleri bar we bütin horasanda şondan gowy şäher yok..., ol erde gowy pagta bityär...» diyip yazypdyr. Gadymy çeşmelerde mary «merw-e şahjan», «merw-e şah-jahan» atlary bilen gabat gelyär. Orta asyrda uly horasanyň mеşhur şäherlerinden biri hasaplanypdyr. Käbir taryhçylar we geografiyaçylar bu şäheri aleksandr makedonskiy saldyrypdyr diyyärler, käbirleri bolsa, ony şapur zül-ektafyň saldyran şäheri hasaplayarlar. Emma ony ilkinji gezek abadanlaşdyran jemşidiň kakasy tähmuris (pişdady dinastiyasyndan) diylip görkezilen taryhy çeşmeler hem bar. Mary şäheri seljuklar döwründe soltan sanjaryň paytagty bolyar. Emma oguzlar sanjary eňenlerinden soň, üç gije-gündiz şäheri garat edyärler, şol sebäpli şäherde köp weyrançylyk emele gelyär. Bu şäher soňabaka ene-de abadanlaşyar. Yöne çingiz hanyň döwründe mongollar şäheri düypden weyran edip, onuň müňlerçe ilatyny gyryarlar, göyä diňe dört adam diri galanmyş. Şeylelikde, tä şahruhyň döwrüne çenli mary şäheri weyran bolup galyar. Şonuň döwründe (xıw asyr) mara ene-de jemagat üyşüp başlayar, şäher abadanlaşyp ugrayar.

Mary şäheriniň abadanlaşmagy, medeni merkeze öwrülmegi ugrunda soltan sanjaryň (xı-xıı) eden hyzmaty uludyr, şonuň döwründe şäherde uly kitaphanalar, köşkler emele gelipdir, ol weyran bolan şäheriň yanynda täze şäher saldyrypdyr. Bu iki (köne we täze) şäher barada nowayy özüniň pars dilinde yazan bir şygrynda «yaş marynyň yürek mülki yşk arkaly abadandyr. Köne maryny hem-de täze şäheri bina eden sanjardyr» diyip yazypdyr. Marynyň suwy geçmişde murgapdan ybarat bolan merwerut üpjün edilipdir, ol derya maryda gutaryan eken.

Saragty merg bozar, merwi rik basar,

Şirazy türk jugany (?) Mur harap eylär.

Merwan hekem (a. Merwa:n ibn hekem) مروان حكم – omayyadlaryň görnükli döwlet işgärlerinden biri, birnäçe wagt medinäniň häkimi bolyar. Ikinji muawyyadan soň şama (siriya) gidip, omayyadlaryň bir toparyny öz töweregine toplayar we damask şäheriniň golayynda abdylla ibn zübeyr bilen urşup, ony eňyär. Merwan altmyş dördünji hijri (683-684) yylynda damaskda halyfa bolyar we omayyadlaryň ikinji bölegi bolan al-e merwan dinastiyasynyň esasyny goyyar. Bu dinastiyanyň häkimieti altmyş dördünji hijri yylyndan tä bir yüz otuz ikinji hijri (749-750) yylyna çenli dowam edyär. Merwan ibn hekem altmyş bäşinji hijri (684-685) yylynda aradan çykypdyr. Ol basranyň yanynda aly bilen-de uruşyar (656).

Nasry-seyyar, merwan hekem döwründe,

Ymamlar galdylar jepa döwründe,

Bir çaha atdylar dymyşk şährinde,

Zeynel-abydine bagyşla bizni.

Merwe (a.) مروه – ser. Safa we merwe.

Merwerit (p. Morwa:ri:d) مرواريد – gymmat bahaly daş ady, dür, zümerret, gymmat bahaly hünji.

Täze helal gaşly, merwerit dişli,

Tawus guş zynatly, dawut towuşly.

Merg (p.) مرگ - «morden», yagny «ölmek» işliginden; 1) ölüm, yok bolma, aradan çykma; möwt (ser.); 2) mergi keseli.

Wadaryg-a, mustapa ömrüni küwta kyldy merg.

Saragty merg bozar, merwi rik basar.

Mergen مرگن – tüpeň atmaga ussat adam; atanyny urmagy başaryan awçy; oky boş geçmeyän adam, snayper (r.).

Hasar dagy beyik bolar –

Üsti doly keyik bolar...

Mergenlere seyik bolar,

Barsaň hasar dagyndadyr.

Mergzar (p. Merg-za:r) مرغزار - çemenzarlyk, gök otluk, gök-yaşyl öwüsyän er, gök otly meydan.

Terk eyleseň, tutawergil kazasyn,

Behişt içre mergzardyr bu roza.

Mergup (a. Mergu:b) مرغوب – 1) oňat, gowy, halanyan, halanan, gowy görülyän; 2) oňat hilli; 3) kabul edilen; gözel.

On iki aydyr, mergup,

Diyr, dahy ne sözüň bar.

Merdan (p. Merda:n, bs. Merd) مردان – 1) mertler, adamlar, ynsanlar, erkekler, erkek adamlar; 2) gm. Batyrlar, edermenler; 3) öwlüyä, pir.

Ne gert galar, ne gerdan,

Ne mert galar, ne merdan.

Nazarym etişgeç şol dört merdana,

Köňlüm joşa geldi, başym gerdana.

Meydan içre dolup oturmyş merdan.

Merdana (p. Merda:ne) مردانه – 1) merde degişli, merde mynasyp; merde layyk; 2) mertlerçe, batyrlarça, mertlik bilen, gayratlylyk bilen.

Kimdir yşkyň yükün çeken merdana,

Pelek gördi, gorkup düşdi gerdana.

Bu iş merdiň işidir, merdana dur, gol göter.

Merdanawar (p. Merda:ne-wa:r) مردانه وار – mertlerçe, mertler yaly, merdanalarça.

Ryyazatyň yüküni arkan, yüzin sal göter,

Bu iş merdiň işidir, merdanawar gal göter.

Merdom (p.) مردم – ser. Merdüm.

Merdüm (p. Merdom) مردم – 1) adamlar, halk, ilat; 2) göreç, bäbenek, gözüň garasy; merdümi-pähmide – düşünjeli halk, payhasly adamlar; merdümdide – gm. Köpi gören.

Baky ömrüňni ki, sarp et, merdümi-pähmide bol.

Merdümge azar iş ediji bolma.

Merdümdide (p. Merdom-di:de) مردم ديده – ser. Merdüm.

Merdümi-pähmide (p-a-p. Merdom-e fehmi:de) مردم فهيده – ser. Pähmide we merdüm.

Merdümhor (p. Merdom-hor we merdom-ha:r) مردمخور//مردمخوار – adam iyiji, adam etini iyyän.

Müň agaç yol dagdyr bu merdümhor,

Onda agyp baran saldyr bu dünyä.

Merjen (a. Merja:n) مرجان – 1) kiçijik merwerit (ser.) Bezeg üçin ulanylyan daş; korall (r.); 2) ösümlige meňzeş deňiz janawary, şondan bezeg üçin peydalanylyar.

Ya yakutmyň, ya merjenmiň, dürmi sen,

Ya çyragmyň, ya röwşenmiň, näme sen?

Gözüm yaşyn merjen dey düzüm-düzüm düzdügim.

Merz (p.) مرز - çäk, araçäk, serhet; 2) er, eriň kenary, gyrasy, bagyň, ekin meydanynyň kenary, çägi.

Müúmünler azmasyn diyp,

Şerigat bir merz dälmi?

Merkep (a. Merkeb, ks. Mera:kib) – 1) bir erden başga bir ere münüp gitmek üçin haywan, araba, maşin yaly münülyän zat, ulag; 2) gämi; 3) eşek, yaby.

Ey köňül, gelgil sen, hakny tapaly,

Nebsimiz merkebin münüp çapaly.

Mert (p. Merd, ks. Merda:n) مرد – 1) erkek adam; 2) edermen, batyr; jomart.

Gurt dek girip, yowny koy dek dagyldan,

Är yigidiň mert yoldaşy gerekdir.

Mert çykar myhmana güler yüz bilen,

Namart özün gizlär, myhman yoluksa.

Mertebe (a. Ks. Mera:tib) مرتبه – 1) gezek, gayta; 2) dereje, orun; 3) gat, etaž; mertebe hezar – müň gezek.

Mey içseň mertebe hezar haşrda,

Otny ur kagbaga täriki-künçde.

Günde müň mertebe yat edip hakny,

Ahyry aylanyp netije tapdy.

Merhem (a., ks. Mera:him) مرهم – 1) yara yapylyan (çalynyan) her bir derman; 2) gm. Derman, derdi, gaygyny köşeşdiryän zat; ser. Melhem.

Jahyl bolan kem bolar,

Ne aňa merhem bolar.

«zal» - zümrayy-günähe, «r» - rehmiň merhem eylär.

Merhemet (a. Merhamat, ks. Mera:hym) مرحمت - «rehim» sözünden; mähribanlyk, rehimlilik; mürehet; merhemet etmek - mähribanlyk etmek; mürehet etmek.

Merhemet nazaryň salsaň bir jaya.

Dostuň yhlas bilen merhemet etmez.

Merúem (a.) مريم – ser. Bibi merúem.

Gudratyň meşhurdyr merúem oglunda,

Ya reb, isa-berehulla haky üçin!

Mesagyl (a. Mesa:gy:l, bs. Misga:l) مثاقيل – ser. Mysgal.

Mesajyt (a. Mesa:jid, bs. Mesjid) مساجد – ser. Mesjit.

Mesakin i (a. Mesa:kin, bs. Mesken) مساكن – ser. Mesken.

Mesakin ii (a. Mesa:ki:n, bs. Miski:n) مساكين – ser. Misgin.

Mesahyp (a. Mesa:hif, bs. Moshaf) مصاحف – ser. Mushaf.

Mesgen (a. Mesken, ks. Mesa:kin) مسكن - öy, jay, yaşalyan er, yaşayyş jayy; mesgen tutmak - öy edinmek, er tutmak.

Baryp, mesgen tutam sizi, daglar, hey

Mesgen tutmuş gara dagyň burnunda,

Alynyň mülkünde, isa ornunda.

Ayry erde mesgen tutdy, yurt oldy.

Mesel (a. Ks. Emsa:l) – 1) mysal, meňzeş; 2) umumy bir kada nemuna hökmünde aydylan söz; 3) göçme manyda ulanylan söz; 4) öwüt-nesihat häsietli kiçijik hekaya; 5) nakyl, atalar sözi.

Bu gadymdan bolup gelen meseldir,

Kirpi yolar gider gawun yagşysyn.

Mesjit (a. Mesjid, ks. Mesa:jid) مسجد – metjit, musulmanlaryň yygnanyp namaz okayan erleri; aramyça: mezgit.

Säher turdy pygamber,

Mesjit içre bilal bar.

Azanlar kesilip, mesjit yapylyp.

Mesjit kaysy, mährap kaysy bilmedim.

Mesih (a. Mesi:h) مسيح – isa pygamberiň lakamy; ser. Mesiha.

Mesiha (a. Mesi:ha: we mesi:h) – 1) isa pygamberiň (ser.) Lakamy; 2) dogruçyl adam; köp syyahat edyän adam.

Gudratydan mesihany yaratdy ol bipeder,

Otny ybrayym halylga lälezar etgen kerim.

Meskenet (a.) مسكنت – 1) misginlik (ser.), pakyrlyk, garyplyk, gurpsuzlyk; biçärelik; 2) ejizlik, yoksuzlyk; 3) durgunlyk, hereketsizlik.

Erge berdi meskenet, asmany dewwar eylemiş,

Mert olanlar yşk yolunda janydan ötmek gerek.

Mesrur (a. Mesru:r) مسرور – 1) şat, hoşal; bagtly; 2) maksada eten; şatlyga etişen; döwlete mesrur – baylyga şat bolyan.

Ey, ykbaly bidar, döwlete mesrur,

Döwlet wepasy yok, näge yatyp sen.

Mest (a., ks. Mesta:n) مست – 1) serhoş, keypi kök, spirtli içgi içip, püyan bolan; 2) esrän, esrik; başy aylanan; mey-mest – içgi içip serhoş bolan.

Döwletiň guşuny gaçyrma destden,

Yagşylyk isteme aňlamaz mestden.

Mey-mestmi sen, ya şeydamyň näme sen?

Mesti-hayran – 1) başy aylanan serhoş; 2) gm. Özüni yitiren.

Aklyň alyp, mesti-hayran getirdi.

Meniň dek mesti-hayran;

Mesti-şeyda – serhoş we telbe, telbe bolan serhoş, akylyny yitiren serhoş.

Bolmuşam mesti-şeyda,

Hezar pişe, sed söwda.

Mestan (p. Mesta:n, bs. Mest) مستان – 1) serhoşlar, mestler, püyanlar; 2) türkmen dilinde birlik şekilinde hem ulanylyp, serhoşlara mynasyp dien manylarda gelyär.

Magtymguly mestan hak jamyn içer.

Meyhanada mey içdim,

Mestana gözüm düşdi.

Magtymguly aşyk mestan.

Mestana (p. Mesta:ne) مستانه – serhoşa layyk bir suratda, serhoşlarça, serhoşa mynasyp.

Asasyn süyrenip gelmiş buhardan,

Hak yşkyna mest-u mestana geldi.

Mesti-hayran (p-a. Mest-e hayra:n) مست حيران – ser. Mest.

Mesti-şeyda (p. Mest-e şeyda:) مست شيدا – ser. Mest.

Mesh (a.) مسخ – asyl keşbini üytgedip, erbet şekile girizmek; mesh kylmak – betgelşik etmek, asyl şekilini üytgedip, erbet şekilli etmek; meshi-melgun – yüz keşbi üytgedilip näletlenen.

Birni kyldy meshi-melgun, suratyn özge kylyp,

Şükür alla, özge kylmay, birni haywan eyledi.

Meshi-melgun (a. Mesh-e mel’u:n) مسخ ملعون – ser. Mesh.

Met (a. Medd) مد – ser. Med.

Metag (a. Meta:’) – ser. Mata.

Deryayy-ummana saldy metaga-karar, ey dost.

Imanym metagyn aparan yolda,

Rahzenler goymagyl yoluma meniň.

Metalyp (a. Meta:lib, bs. Matlap) مطالب – ser. Matlap.

Metbeh (a. Matbah) مطبخ – ser. Matbah.

Mefatyh (a. Mefa:ti:h, bs. Mifta:h) مفاتيح – ser. Miftah.

Meh (p.) مه - «mah» sözüniň gysgalan formasy; ay; ser. Mah.

Mehweş (p. Meh-weş) مهوش – ay yaly, owadan, gözel; nury-mehweş – ay yaly yagtylyk.

Nury-mehweş bolan gutlug habybym,

Adyň serdefterde, lewada belli.

Mehter (p. Mihter) مهتر – 1) dereje, nyşan ya-da täze wezipe alnanlaryň öyüne baryan buşlukçy; 2) komissar, poliöiya başlygy, başlyk; 3) atlara seredyän.

Maksat – bu sözlerni kylgyl ygtybar,

Umdatyl-umara, mehter, ynak bar.

Meşagyl i (a. Meşa:’yl, bs. Maş’al) مشاعل – ser. Maşgal.

Meşagyl ii (a. Meşa:gyl, bs. Şogl) مشاغل – ser. Şugl.

Meşahyr (a. Meşa:hi:r, bs. Meşhu:r) مشاهر – ser. Meşhur.

Meşgul (a. Meşgu:l) مشغول - «şogl – iş» dien sözden; işli, bir işe ugraşan; bir işe güymenmeklik, bir işe gümra bolmaklyk; meşgul bolmak – 1) işlemek, güymenmek; 2) gyzykmak.

Gara ganlar yuwtup, hasratlar çekip,

Mala meşgul bolup, yatmagyn gümra.

Meşgul sen dünyä oynuna.

Meşe (p. Bi:şe) ميشه – ser. Bişe.

Meşrep (a. Meşreb) مشرب - «şurb – içmek» sözünden; 1) içilyän er; 2) tebigat; içki dünyä; 3) gylyk, häsiet; 4) boluş; hereket; 5) adam ady; orta aziyada meşhur bolan şahyr babarahymyň edebi lakamy. Ol «mihdi» we «zinde» lakamlary bilen-de eserler döredipdir. Onuň ady käbir çeşmelerde babarahym ya-da abdyrahym görnüşinde gabat gelyär. Meşrebiň ömri we döredijilik işjeňligi «özbek edebiyatynyň taryhynda» (ııı jilt) mynasyp orun alypdyr. Şol kitapda aydylyşyna görä, ol namanganda (käbir maglumatlara görä, andyžanda) 1050-nji hijri (1640-1641) yylynda belibaba dien garyp hünärmendiň maşgalasynda eneden bolyar. Meşrep baradaky maglumatlar «kyssayy-meşrep diwana» dien kitapda doly berlipdir. Bu kitap orta aziyada giň yayrapdyr. Babarahym yaşlykda etim galyar, ony ejesi terbieleyär. Ol namanganda yaşan molla bazar ahun ady bilen şöhratlanan hoja ubaydylla işandan sapak alyar. Şu döwürde şahyr gündogar klassyky edebiyaty, ylayta-da hafyzyň, sagdynyň döredijiligi bilen içgin gyzyklanyar.

Meşrep orta aziyanyň, hindistanyň, owganystanyň köp erlerine syyahat edyär, alymlar bilen duşuşyar, dürli ylymlar bilen tanyşyar. Şahyr 1673-nji yylda kaşgardan namangana öwrülip gelende, garyp düşen garry ejesi-de aradan çykyar. Şonda şahyr:

Binowadyr men bu bag içre enemden ayrylyp,

Men etim boldum, netey, galdy ganatym gayrylyp, -

Diyip yazypdyr.

Meşrep özüniň paş ediji sada gazallary bilen ilat arasynda uly abraya ee bolyar. Emma onuň bu hili eserleri häkim gatlaga we reaköion ruhanylara yaramayar. Netijede, häkim gatlaklar meşrebi özleriniň ganym duşmany bilip, ony yok etmeginiň ugruna çykyarlar, iň soňunda bolsa, 1123-nji hijri (1711-1712) yylynda balh welayatynyň kunduz şäherinde ruhanylaryň pitwasy we şäher häkimi mahmyt biy kataganyň hökmi bilen meşrep şehit edilyär. Edermen şahyr dara asylyp öldürilyär. Şeylelikde, edil mansur hallaç we ymadetdin nesimi yaly özüniň feodalizm döwrüniň ideologiyasyna köp jähtden garşy bolan dünyägarayşynyň pidasy bolyar.

Meşrebiň döredijilik mirasy köp sanly gazallardan, murapbaglardan, müstezatlardan, mulammaglardan we başgalardan ybarat. Ol beyik şahyrlar lutfy we nowayy yaly söz ussatlaryndan görelde alyp, dürli temada ençeme çeper eserler döredipdir. Şular bilen birlikde, meşrep «mebde-e-nur» («yagtylyk çeşmesi») atly bir kitap hem yazypdyr.

Meşrebiň gazallary türkmenler arasynda-da yayrapdyr, ylayta hem zikir çekilende, onuň gazallaryndan («molla bazar diwana») aydylyar.

Meşrep aglar gözlerinde yaşy yok,

Ol zemindir, göwresi bar, başy yok.

Meşhet (a. Maşhad) مشهد – ser. Maşat.

Meşhur (a. Meşhu:r, ks. Meşa:hi:r) مشهور - «şöhrat» sözünden; şöhratly, belli, atly, abrayly.

Agyr uruglydyr hem beyik illi,

Köp yygylsa meşhur, äleme belli.

Miwe (p. Mi:we) ميوه – 1) iymiş, ösümlikleriň, agaçlaryň beryän hasyly; 2) gm. Netije, önüm, bir işiň beren netijesi.

Bihasap miweli baglar,

Pynhan kylyp sen bagbany.

Miesser (a. Moesser) ميسّر – aňsat, aňsatlyk bilen ele alnan; aňsat edilen, tayyar edilen, ygtyyaryňda goylan.

Pelek seniň miesseriň -

Niçe erde derdeseriň.

Mizan i (a. Mi:za:n, ks. Mewa:zi:n) ميزان – 1) yyldyz ady; 2) eyran şemsi (gün) aylarynyň edinjisi (güyzüň başky ayy).

Garrylyk etişdi müň külpet bilen,

Mizan ötdi, hazan geldi, gyş galdy.

Mizan ii (a. Mi:za:n, ks. Mewazi:n) ميزان – 1) ölçeg, agram; 2) terezi; 3) gm. Akyl, pähim, aň, düşünje; 4) ahyrъetde adamlaryň günäsi we sogap işleri çekiljek terezi.

Eden işleriň soralyp,

Gün gyzar, mizan gurulyp.

Salsalar mizana, balkan dagy bolmazdyr päheň.

Meydanda gurulan mizan başyny,

Ysrafyl tutuban dursa gerekdir.

Mizan terazu (a-p. Mi:za:n tera:zu:) ميزان ترازو – ser. Terazu.

«mizanyl-owzan» (a. Mi:za:n al-awza:n) «ميزان الاوزان» – alyşir nowayynyň kyssa bilen yazylan şygyr düzmek sungatyna degişli eseriniň ady.

Zahiretdin babur «mizanyl-owzany»

Gaşlaryna baryp, men mejnun bolsam.

Mizrak (a. Mizra:k, ks. Meza:ry:k) مزراق – nayza; uzyn saply we ujy süyri demirli uruş guraly.

Tä ölinçä goç yigitden

Mizrakdyr keman gitmezmiş.