Magtymgulynyň Düşündirişli Sözlügi, Türkmen ýazyjysy Nurmuhammet Aşyrpur (Aşyrpur Merdeow) tarapyndan ýazylyp birinji jildi 1997 ýylda Eýranyň Gunbedkabus şährinde çapa berildi

Beyikleri bardyr kabayyl atlyg.

Suratparaz (a-p. Su:ret-perest) صورت پرست - «surat – yüz, daş görnüş» we «perestiden - çokunmak, sygynmak» dien sözlerden emele gelen goşma at; daş görnüşe üns beryän adam, formalist.

Suratparaz nedir, wepasy hiçdir,

Habar bergil, nuhuň kayny (?) Ne işdir.

Suraty-zyba (a-p. Su:ret-e zi:ba) صورت زيبا – ser. Surat.

Surah (p. Su:ra:h) سوراخ – deşik, köwek, gädik. Bu söz neşirde nädogry okalypdyr. Ol aslynda «sarahsyň» bolmaly.

Surahnyň arkasynda mejnun gurdy jadyny,

«bismilla» diyp başlady, çagyrdy ustadyny.

Surrutmak صورريتمق – 1) dodaklaryny uzadyp, yüzüni bürüşdirip, torsaryp durmak; 2) yaňramak, biderek sözlemek.

Yigit bardyr, sözün tapmaz, surrudar,

Yigit bardyr, demi daşlar erider.

Surur (a. Soru:r) سرور – şatlyk, şadyyanlyk, şagalaň; surur-u seda – şatlyk we aydym-saz.

Surur-u seda birle jahan yüzi abatdyr.

Owwaly zowk-u surur, hasratly maly neylerem,

Ahyry möwt-u gubur bu boş hyyaly neylerem.

Surut (p. Soru:d) سرود – 1) aydym; owaz, nagma; 2) birnäçe adamyň goşulyşyp, bir heňde aydyan şatlandyryjy aydymy. Şahyryň goşgusynda bu sözüň «surur – şatlyk» wariantda gelyän eri-de bar.

Olma suruda magrur, payanasy bibatdyr,

Surud-u seda birle, jahan yüzi abatdyr.

Surh (p. Sorh) سرخ – gyzyl (reňk), gyrmyzy, al; ganyň reňkindäki zat; gülgün (ser.); ruyy-surh – 1) gyzyl yüz; 2) gm. Şat, hoşal.

Ten birehne olturyp, donuňny berseň az heniz,

Ruyy-surhuň solduryp, ganyňny berseň az henuz.

Sury-ysrafyl (a. Su:r-e isra:fi:l) صوراسرافيل – ser. Sur.

Sust (p. Sost) سست – 1) gowşak; durnuksyz; 2) ejiz, güyçsüz, hor; 3) gaygyly, tukat; suster – gowşagrak, yaltarak, ejizräk; sust eylemek – gowşatmak.

Ol günüň hasaby geçer ferdaya,

Asmany sust eylär, zemini zaya.

Suster (p. Sost-ter) سست تر - «sust – gowşak» we sypatyň artykmaçlyk derejesini görkezyän «ter» goşulmasy arkaly yasalan goşma at, sypat, sustrak, ejizräk, gowşagrak, yaltarak; ser. Sust.

Jähl işine çäbük men, alla emrine suster,

Gargy-zelalet boldum, hedayatny sen göster.

Sut (p. Su:d) سود – ser. Sud.

Bu işde ne sut bar, bilmen zyyan bar.

Sufyan (a. Sofya:n) سفيان – suhr ibn harb ibn umeye ibn abdy şems ibn abdy menaf. Ol dört halyfalardan (çaryyarlardan) soň yslam patyşalyk hökümetini guran muawyyanyň kakasydyr. Abu sufyan kurayş taypasynyň aristokratlaryndan biri bolupdyr, köp baylyk toplapdyr. Ol yslamdan öň jahylyyet (nadanlyk) döwründe muhammet pygamberiň doganynyň ogly abbasyň söhbetdeşi bolup, mekge basylyp alnanda musulman bolyar. Hanzala atly ogly we ummy-habyba atly-da gyzy bolupdyr. Abu sufyana oglunyň ady bilen baglanyşykly abu hanzala hem diylipdir. Tayyf urşunda abu sufyanyň bir gözi kör bolyar, ermuk urşunda-da beyleki gözi görejini yitiryär. Osmanyň halyfalyk eden döwründe 33-nji hijri (653-654) yylynda segsen sekiz yaşynda aradan çykypdyr; öwlady-sufyan – sufyanyň nesli, çagalary.

Öwlady-sufyandan – ady kamyşa,

Ispyhany bir sahyby-kär harap eylär.

Sufla (a. Sofla:) – 1) esfel اسفل sözüniň ženskiy rody, manysy: iň pes, pesräk, çökegräk; 2) aşaky, aşakdaky; antonimi: ulya (ser.).

Sunguň le boldy lareyb,

(es-sufla-u wel-ulya).

Sufliyan (p. Sofliya:n) سفليان – er ady.

Şähri-perhar, kars, tiflis, rum, bagdat sufliyan,

Ezd, kirman, şam, mosul başda bolardy bagyyan.

Sufra (a. Sofre) سفره – ser. Supra.

Sufuf (a. Sofu:f, bs. Saff) صفوف – ser. Sap.

Suha (a. Soha:) سماءِ – asmanyň demirgazyk tarapynda bolan edigende bir yyldyzyň ady, gözüň görgürlik derejesi şony görüp bilmek bilen ölçelyär.

Mejit içre zuha dek,

Halklar diydi suha dek.

Suhan (p. Sohan) سخن – söz, gep, kelam, güftar; suhan agaz eylemek – söze başlamak, gepläp başlamak; kem suhan – az gepleyän.

Göyä murgy-säherdir, şep suhan eylär agaz,

Bag içre bilbil olup, okyr nagma hezar saz.

Hoş mylayym bolup, kem suhan bolmaň;

Kemsuhan – az sözli, az gepleyän, dymyan.

Hoş mylayym boluň, kemsuhan bolmaň,

Menden zynhar, iliň bile kaş bolmaň!

Suhanwer (p. Sohan-wer) سخنور - «suhan – söz» we «wer» goşulmasy bilen yasalan goşma sypat, at; 2) dilewar, söze çeper, süyji sözli, orator; 2) şahyr, edebiyatçy.

«suhanwer men!» dien köpdür jahanda, -

Hiç kim şa abbas dek suhanwer olmaz.

Suhançin (p. Sohan-çi:n) سخن چين – ser. Sözçin.

Suhanşor (p. Suhan-şu:r) سخن شور - «suhan – söz» we «şur – ajy, duzly» dien sözlerden yasalan goşma sypat, at; ajy sözli, agzy hapa.

Hiç bir sözüň örä gitmez,

Näkes suhanşor biläni.

Suhrap (p. Sohra:b) سهراب – legendar mifiki gahryman rüstemiň ogly. Firdöwsiniň «şanamasynda» getirilen maglumatlara görä, rüstem semengan yurduna baranda, şol eriň patyşasynyň gyzy tehminä öylenyär, ondan suhrap dünyä inyär we şol erde ulalyp galyar. Ol soň atasynyň gözlegine çykyar, emma eyran goşunlarynyň arasyna barmagyň deregine, turanyň hökümdary efrasyyabyň yanyna baryar we onuň goşun gullugyna giryär. Bir uruşda öz kakasy rüstem bilen söweş etmeli bolyar, emma olar biri-birini tananok. Rüstem söweşde ony yykyar we hanjar bilen öldüryär. Şol pursatda onuň golbagyny görüp, öz ogludygyny bilyär. Şonda ol suhrabyň yarasyny bejermek üçin käwüs (ka:wu:s) patyşadan melhem-derman sorayar. Emma käwüs onuň hayyşyny ret edyär we derman bermeyär. Netijede suhrap ölyär.

Kany suhrap, burzu, rüstemi-destan,

Agmaly, dönmeli, eser bu dünyä.

Süek سويك – 1) süňk; 2) gm. Beden, endam.

Jan jesetden gider, et hem süekden.

Süegiňi bogum-bogum sökerler.

Gowşar süek, alar göz,

Yüz müň endişä etdiň.

Sujut (a. Soju:d) سجود – 1) maňlayy ere goymaklyk (ybadat ya-da kiçilik üçin); aşak egilmeklik (namazda); 2) gm. Boyun egme; 3) gm. Çytylma, gaş çytylma; süjuda barmak – egilmek.

Adam süjudynda tekepbir urdy,

Azazyldyr towky düşen günler hey!

Süjutdan ser bozmay aytur, ya möwla!

Berdar olup, bir hem bady süjuda.

Süyt (p. Su:d) سود – ser. Sud.

Süythor (p. Su:d-hor) سودخور//سودخوار - «su:d – peyda, nep» we «horden» işliginiň häzirki zaman düyp işliginden yasalan goşma at; pröentine pul beryän adam; peydakeş, peydasyna pul karz beryän adam.

Süythor bolan kesiň dowzah jayydyr.

Niçeler yüzindir, niçeler arkan,

Süythor başy bile gelse gerekdir.

Sükut (a. Soku:t) سكوت – dymma, sessiz-üynsüzlik, ümsümlik, geplemezlik; aramlyk; sükut olturmak – dymmak, geplemäni oturmak.

Nayynsaplyk eylediň, ynsaby hiç geltirmediň...

Taňla işin pikr edip, bir dem sükut olturmadyň.

Süleyman i (a. Soleyma:n) سليمان – solomon. Dawudyň ogly, beni ysrayylyň (ewreyleriň) güyçli patyşalarynyň biri. Ol pygamber hasaplanyar. Biziň eramyzdan öň 1014 yyldan tä 975 yyla çenli yaşap geçipdir. «töwratda» we «kurúanda» onuň ady ençeme gezek yatlanyp, oňa degişli wakalar getirilipdir (mes.: süleyman we bylkys, süleyman we garynja, süleymanyň ölümi we b.). Yaşlykdan örän zehinli bolany üçin, oňa «hekim» lakamy berlipdir, uly doganlarynyň (abişalum, eduniya) bardygyna garamazdan, dawut ony özüniň mirasdary edip belleyär. Doganlary oňa garşy eden uruşlarynda öldürilyärler. Rowayatlara görä, göyä huday eliň ygtyyaryny oňa berenmiş. Süleyman tebigatdaky hemme zatlaryň - ynsanyň, haywanlaryň, guşlaryň we mör-möjekleriň üstünden höküm sürenmiş hem-de olaryň dillerini bilenmiş. Ol döw-perileriň, ynsyň-jynsyň patyşasy hem hasaplanyar. Süleymanyň gaşyna «ysmy-agzam» yazylan bir yüzügi bolup, şol yüzük arkaly uly güyje ee bolanmyş hem-de hemme zat oňa boyun egenmiş. Süleyman ummasyz köp baylyk toplapdyr. Ol edi yylyň dowamynda beytilmukaddes hramyny (ybadat jayyny) saldyrypdyr, köp köşkler bina etdiripdir. Süleyman emen ülkesiniň saba şäheriniň häkim ayaly bylkysyň owazasyny eşidip, ol eriň ilatynyň günparazdyklaryny bilip, goşun çekmek isleyär hem-de hüthüt arkaly bylkysa hat iberyär. Bylkys gelip süleymanyň dinini kabul edyär we süleyman oňa öylenyär. Süleyman kyrk yyl patyşalyk edyär. Onuň ölşi geň halatda bolyar: çüyşeden salnan bir ajayyp köşgünde hasasyna dayanyp, bir zatlar barada oylanyp durka, ezrayyl gelip, onuň janyny alyar. Ol köp wagtlap şol yagdayda duryar. Hiç kim onuň yanyna barmaga milt edip bilmeyär, janynyň çykandygyndan habarlary bolmayar. Iň soňunda hasasyny garynja ienligi zerarly, ol döwülyär we süleymanyň jesedi yykylyar. Şondan soň bilip, ony jaylayarlar; hökmi-süleyman - süleymanyň hökmi, güyji. Magtymguly süleyman baradaky rowayatlary, onuň ynsan-haywan we hemme zadyň üstünden höküm sürendigini göz öňünde tutup şeyle yazyar:

Tagtyny el çeken hökmi-süleyman,

Dünyäde galmady, ötdi, yaranlar!;

Möhri-süleyman - süleymanyň yüzügi, möhüri.

Sag elinde bardyr musa asasy,

Sol elinde möhri-süleyman gelür.

Magtymguly süleymanyň döw-perilere höküm edendigini, eliň ygtyyary elinde bolup, tagtynyň asmanda uçandygyny şeyle yatlayar:

Döw-periniň, ynsyň, jynsyň patşasy,

Soltan bolan şa süleyman şypa ber!

Tagty asmandan uçan,

Süleyman öldi gitdi.

Döwlere hökm eden süleyman kany,

Alar bilen yola gitmediň, dünyä!

«kurúanyň» edi süresinde süleyman hakda gürrüň berilyär. Umuman, ol keramatly adam hasaplanyar. Süleyman 962 (käbir maglumata görä, 976-6) yyl biziň eramyzdan öň aradan çykypdyr. Patyşalyk etmek bilen barabar, ol sebet (zenbil) dokamak bilen-de meşgullanypdyr. Rowayatlara görä, süleymanyň «agany» («aydymlar») atly gazallary, dine öwüt-nesihata degişli kitaplary, «hikmet» dien başga hem bir eseri bolanmyş.

Süleyman dek adyl şahy,

Tört yüz gurlan barygähi,

Ynsyň-jynsyň patyşahy,

Ol hem zenbil dokap geçdi.

Süleyman ıı (a. Soleyma:n) سليمان – pakistanyň demirgazyk günbatarynda bolan daglar. Ol owganystanyň gündogaryna çenli dowam edyär, meşhur haybar geçelgesi şu erde erleşyär.

Süleyman ııı (a. Soleyma:n) سليمان – araplaryň omeyyad (omewiler) dinastiyasyndan halypa welid ibn abdylmeligiň dogany. Ol welid ölenden soň 96-njy hijri (714-715) yylynda halypa bolyar. Onuň döwründe musulmanlar gürgeni, teberistany basyp alyarlar. Ol 99-njy hijri (717-718) yylynda aradan çykyar.

Süleyman ıw (a. Soleyma:n) سليمان – şa süleyman, ady sefi mürze. Saapbas ikinjiniň ogly. Sefewiler dinastiyasynyň patyşalaryndan biri. Kakasy ölenden soň 1077-nji hijri (1666-1667) yylynda yigrimi yaşynda ikinji şa sefi ady bilen patyşa bolyar. Tiz wagtdan nähoşlayar. Köşk gurrandazlary (müneçjimleri) onuň sähetsiz sagatda tagta çykandygyny kesgitleyärler. Netijede ol sagalandan soň ikinji gezek täç geynip tagta çykyar hem-de öz adyny süleymana öwüryär. Ol örän rehimsiz, ganhor hem-de ayşy-eşreti söyyän başarnyksyz adam bolupdyr, 1106-njy hijri (1694-1695) yylynda aradan çykypdyr, erine ogly şa soltanhusayyn patyşa bolupdyr.

Süleyman atly osmanly türklerinden-de birnäçe patyşa bolupdyr.

Süleyman we mur (a-p. Soleyma:n we mu:r) سليمان و مور – dini rowayatlara görä, bir gün hezret süleyman özüniň leşgerleri bilen uly dabara bolup, bir tarapa baryan eken. Onuň yanynda dürli guşlar, haywanlar, döw-periler hem bar eken. Gidip barşyna, ol askalan ülkesine etip, garynjalar sährasyna aralaşyar. Sonda garynjalaryň arasynda bir ak garynja süleymanyň atlylarynyň dabarasyndan howp edip, beyleki garyjalaryň öz hinlerine girmeklerini buyuryar, gayry suratda süleymanyň leşgerleriniň ayagynyň astynda galyp, heläk bolmak ähtimalynyň bardygyny aydyar. Haywanlaryň, mör-möjekleriň diline düşünyän süleyman garynjanyň bu sözüni eşidip, yylgyryar we şol erde düşleyär, onuň aydanlaryna düşnendigi üçin allatagala şükür edyär, garynjanyň duygurlygyna geň galyar. Soň supra yaydyryp, garynjalaryň şasy bolan şol ak garynjany çagyryar. Su waka «kuruanyň» käbir sürelerinde, ylayta-da «neml» («garynja») atly süresinde (16, 17, 18 we beyleki ayatlarynda) beyan edilipdir. «kysasyl-enbiya» kitabynda yazylyşyna görä, şol ak garynja süleymanyň huzuryna gelende, süleyman ondan: «sen meniň pygamberdigimi we hiç haçan bir garynjany-da ynjytmajagamy bilmeyärmiň?» diyip sorayar. Sonda ol: «ey allanyň pygamberi, men muny bilyärdim, emma ulularyň kiçilere mähribanlyk etmekligi wajypdyr, men senden habarsyz bir garynja biriniň el-ayagynyň astynda ynjaymasyn diyip, pikir etdim» diyyär. Süleyman bu söze şatlanyar we onuň adyny sorayar. Garynja «adym munzar» diyip jogap beryär. Süleyman «näme üçin garynjalary hinlerine saldyňyz» diende, munzar: «siz hemme ynsanlaryň patyşasy, men-de öz jynsymyň patyşasy men, eger garynjalar siziň leşgeriňiziň ayak astynda heläk bolup ölseler, men günäkär boljak!» diyyär. Hezreti süleyman: «olaryň hemmesini gaçyryp, özüň näme üçin gaçmadyň ?» diyyär. Munzar: «men olaryň ulusy-patyşasy, ulular öz ragyyyatlaryna mähriban bolmaklary gerek, olar her bir kynçylykda, yüze çykan bela-muşakgatda özleri yüzbe-yüz durup, kiçileri halas etseler, oňat bolar» diyip, jogap beryär. Soň süleyman bilen munzaryň arasynda birnäçe gyzykly sorag-jogap dowam edyär. Solary «kysasyl-enbiyadan» okamak bolar.

Süleyman, sen mura bir gulak goygul,

Sözüni diňlegil, jowabyn aygyl,

Häkim bolsaň, halky gün kibi çoygul,

Akarda suw ya öwserde el bolgul!

Süleymanşa (a-p. Soleyma:n-şa:h) سليمانشاه – seljuklar dinastiyasyndan bolan soltan muhammediň ogly. 548-nji hijri (1153-1154) yylynda tä 555-nji (1160) yyla çenli häkimlik edipdir.

Sümgürmek سومگورمك – burnuň sümügini ayyrmak, burnuňdan batly dem goyberip, burnuňy arassalamak.

Bir sümgürip, yanbaşyňa sürter sen,

Haram bolar üst-u başyň nas atan.

Sünbül (a. Sonbol) سنبل – 1) hoşa, baş, arpa-bugdayyň başy; 2) gara reňkli hoşboy ösümlik; 3) bir hili gülüň ady, giaöint (r), ol güldanda (garşokda) ekilip, nowruz bayramyndan öň bazara getirilip satylyar; 3) gm. Söygüliniň saçy; sünbül saç - gara we yogyn saç.

Her kim suluw men diyr, olmaz ygtybar,

Sünbül saçy, gylça bili bolmasa.

Her saçlary bir sünbül.

Syya saçy sünbülimden.

Sünnet (a. Sonnet, ks. Sonen) سنـّت – 1) däp, dessur, tradiöiya, adat; kada, kanun, düzgün; eerilyän yol; 2) muhammet pygamberiň sözleri we işleri, şerigat. Olar «kuruanda» bolmasa-da, erine etirilmegi her bir musulmana wajypdyr; 3) sünnileriň okayan namazy; 4) çagany «sopy» etmek, ujydyny kesmek: sünnete yatyrmak. Köplük sanda gelende «muhammet pygamberiň hadyslaryny öz içine alyan kitap» dien manyny aňladyar.

Pygamber sünnetin berjay

Kylayyn diyseň, öylengin.

Kyyamat güni güwämiz –

Sünnet bilen parz dälmi?

Sünni (a. Sonni:) سنـّى - «sünnet» sözünden; yslam dininiň bir sektasy bolan sünnüligiň tarapdary; ähli-sünni (sünnet) – yslam dininiň bir sektasy. Olar pygamberden soň tertip boyunça abubekiri, omary, osmany we alyny halyfa diyip kabul edyärler. Emma şayylar (şygalar) munuň tersine, hezret alyny we onuň nesillerini pygamberiň mirasdar ymamlary diyip belleyärler we abubekiri, omary we osmany halyfalygy göyä nähak eeländiklerini aydyarlar.

Ähli-sünni namys edip gelerler.

Sünnüe sütündir, kafyrga setdir,

Çalsa tygy-tizi döwletalynyň.

Süň سونگ - beden, endam, endam-jan.

Gojalykça gider süňňüň kuwwaty,

Yigitlikniň zory dyza myhmandyr.

Süre i (a. Su:re) سوره - «kuruanyň» ayry-ayry baby we bölümi. «kuruanyň» bir yüz on dört babynyň her birine «süre» diyilyär.

Ezber eyläp okydylar «kuruany»,

«taha-u», «yasyny», «alhamd» süräni.

Süre ii سوره – hal işligiň - a//-e formasynda gelen «sürmek» işligi; sürüp.

Döwletleri bent edip, dine getiren,

Süre-süre bu dünyäden ötüren.

Süreyi-duhan (a. Su:re-ye doha:n) سورهء دخان - «kuruanyň» kyrk dördünji süresiniň ady. Manysy «duman» we «tütün» diymekdir. Ol mekgede inipdir, elli dokuz ayatdan we üç yüz kyrk alty sözden ybaratdyr.

Bu sözler ol «süreyi-duhandadyr»,

«çilimkeşniň jayy weyl bolur ermiş».

Süreyi-taha (a. Su:re-ye taha:) سورهء طه – ser. Surayy-taha we taha.

Süreyi-ykra (a. Su:re-ye ykrau) سورهء إقرأ - «kuruanyň» 96-njy «alak» atly süresiniň ilkinji ayatynyň başky sözi. Ol şeyle başlanyar: «ykrau bi ismi rebbikellehi: halak» ([ey muhammet] hudayyňyň ady bilen oka, ol hemme zatlary yaratdy).

Wazzyhadyr yüzleriň her bergeyi mah-u leyl,

«süreyi-ykra» saňa mujde getirdi jebrayyl.

Sürme سورمه – 1) gözüň gyralaryna we kirpiklerine çalynyan gara boyag, poroşok; 2) çekme, stoluň çekmesi; 3) gurşun tozy.

Süňňüň sürmä döner, teniň turaba,

Doymaz-dolmaz er goynuny guçar sen.

Syya gaşa çalyp sürme.

Sürmek سورمك – 1) geçirmek, sarp etmek; 2) wagt geçirmek; dowam etdirmek; 3) yörütmek, ileri äkitmek; 4) işlemek, bejermek (topragy); dünyä sürmek – dünyäde oňat yaşamak, dünyäde wagtyňy hoş geçirmek; yaş sürmek - ömür geçirmek, yaşamak.

Niçeler bar, yigitlikde nist bolar,

Niçeler bar, süren yaşyna degmez.

Sürdüň, dünyäni sürdüň,

Ahyr wepasyn gördüň.

Sürmeçe سورمه چه – sürme (ser.), kiçijik sürme; göze, kirpige çalynyan boyag.

Yara yaraşar sürmeçe,

Sypatyn söylärem ençe.

Sürtmek سورتمك – 1) çalmak, süykemek; 2) gm. Yakmak, çakmak.

Bir sümgürip, yanbaşyňa sürter sen,

Haram bolar üst-u başyň nas atan.

Süsňetmek سوسنگـتـمك – sokmak, sümmek; diremek.

Kellesini süsňedip gabsany açdy,

Munuň müşgil işler başyna düşdi.

Sütem (a. Sitem) ستم – 1) zulum, horluk, azar; 2) jöwür-jepa; haksyzlyk; sütem eylemek – zulum etmek, azar bermek.

Galmady adalat beg-u hanlarda,

Yurda zulum-sütem doldy, yaranlar!

Bir biçäre – yalňyz kişä,

Sütem eyläp, zor olmagyl.

Sütün (p. Sotu:n) ستون – 1) asly grek sözi bilen baglanyşykly bolmaklygy çak edilyär. Arap dilinde-de ulanylyp, yöne (tayn) bilen yazylyar; direg, mermerden, daşdan, agaçdan edilen dik söeg, direg; jayyň fundamenti; 2) kitap, gazet sahypasynyň kolonkasy.

Sütüni syyamyş, örtenmiş oda,

Hayypdyr janyňa, çilim çekmegil!

Sygmay سيغماى – ser. Sygmak.

Sygmak سيغمق – erleşmek, jaylaşmak; orun almak; sygmay – sygman, erleşmän.

Sygmay çykdy deşti-sähra düzünden,

Yörän yoly, gonan yurdy bilinmez.

Sygynmak صيغينمق – ynanmak, dayanmak, yüz urmak, arka edinmek; penalamak, gudratly bir güyje ynanyp, şondan kömek islemek.

Merdiň sygnany alladyr,

Muhannes başa beladyr.

Yigit köňlüne sygynan,

Atyň görki reftarydyr.

Sygrynmak صيغرينمق – 1) sygdyrmak, erleşdirmek; 2) gm. Çydamak.

Sygryna bilmedim, syrymy diydim,

Saklana bilmedim, zybana geldi.

Sydk (a.) صدق – 1) dogrulyk, dogruçyllyk, yhlaslylyk; 2) päklik, päkyüreklilik; 3) ynanç; çyn, hakykat; sydky-dilden – tüys yürekden, hakykatdan.

Köňlüň hayra bagla, sydkyň imana.

Gel, köňlüm, sydk ile yalbar allaga.

Sydky-dilden haka köňül baglasam.

Sydk ilen tillerme toba iberseň,

Säher didelerime oyag etişse.

Syddyk (a. Syddy:k) صديق - «sydk – dogruçyllyk» dien sözden; 1) iň dogruçyl adam, hiç haçan yalan sözlemän, hemişe sözünde tapylyan adam; 2) dost, yar, yoldaş; 3) hezret abubekiriň, yusubyň we muhammet pygamberiň ayallarynyň biri ayşanyň lakamy; ser. Ebubekir.

Ebubekir syddyk – resul yarany,

Omar, osman, esadulla haky üçin.

Yusup syddyk yatyr zyndan içinde,

Patyşa bir mugjuz gördi düyşünde.

Sydky-dil (a-p. Sydk-e dil) صدق دل – ser. Sydk.

Syzdyrmak صيزديرمق – 1) serhoş etmek; duydurmak; haldan düşürmek; 2) birine bir zady çala mälim etmek.

Süňňüňi gyzdyryp, etiň syzdyrar,

Bir nyşana budur sende çilimkeş.

Syzzyldaşmak سيززيلداشمق – 1) jümmüldeşmek, syzlamak; 2) heder etmek, gorkmak.

Syzzyldaşar tenim eyyup teni dek,

Kişi bilmez, bir agyzsyz yaradyr.

Sykylmak صيقيلمق – 1) daralmak, daralyşmak; gysylmak; 2) bir zady gysyp şire çykarylmak; 3) gm. Ezilmek, horlanmak; 4) inçelmek, arryklamak.

Sykylsa burunlar, saralsa yüzler,

Gurysa dodaklar, bolmasa sözler.

Sylag (sy:lag) سيلاغ – halat, serpay; hormat, birine berilyän gymmat baha zat.

Ikiniň sylagy birin azdyrar,

Tayak bir dälini yola getirmiş.

Sylamak (sy:lamak) سيلامق – 1) hormatlamak, hezzet-hormak etmek; sylag bermek, halat-serpay bermek.

Hak sylayyp, guşlar uçar,

Kimse arak, şerap içer.

Sylmay (sy:lmay) صيلماى – ser. Sylmak.

Sylmak (sy:lmak) صيلمق – 1) gurutmak, süpürip gurutmak; 2) ayyrmak, öçürmek; sylmay – gurutmak.

Gam dumany basyp garyp köňlümni,

Gözde yaşym sylmay, döküp baradyr.

Symrug (p. Si:morg) سيمرغ – 1) mifologiyada, ertekilerde duş gelyän örän uly guş. Oňa «guşlaryň şasy» we «anka» hem diyilyär. Ol kap dagynda orun tutupdyr. Firdöwsiniň «şanamasynda» getirilen rowayatlara görä, haçan-da sam täze dünyä inen ogly zaly elburz dagyna eltip taşlanda, symrug ony alyp, kap dagyna çykaryar we öz jüyjeleri bilen birlikde terbieleyär. Birnäçe wagtdan soň sam düyşünde ogluny görüp, onuň gözlegine çykyar we kap dagyna baryar. Symrug zaly sama tabşyryar we öz eleginden birini-de oňa berip, her wagt şony oda çirkizse, häzir boljakdygyny we oňa kömek berjekdigini aydyar. Symrug rüstem bilen ispendiyaryň urşunda zalyň hayyşy boyunça rüsteme kömek edyär hem-de şonuň akyl bermegi boyunça ispendiyar rüstemiň elinden ölyär; 2) käbir çeşmelerde symrug zala bilim beren dana ussadyň (hekimiň) ady diylip görkezilyär. Symrug guşa şeyle at berilmeginiň sebäbi onuň elekleriniň reňkleri hemme guşlaryň elekleriniň reňkini özünde jemleyänligi üçindir.

Symrug guş per açdy, ganatyn yaydy.

Anka aydar: «yolçuyam»,

Hüthüt aydar: «ilçiem».

Symyş سيميش – 1) sürlen er, öň sürlüp ekilip yörülen er, üstünden ençeme gezek azal geçen er; 2) gm. El degen, öň adam gören (ayal), dul ayal.

Tedrimine darytmadym,

Mydam işim symyş bile.

Syn (sy:n) سين – 1) gözegçilik; synag; üns; 2) seretmek; öwrenme; 3) kemçilik, ayyp.

Bildirmez adam parhy,

Syn bilen daşdan, dogrusy.

Atda ayak bolsa, özge syn bolmaz.

Syna (p. Si:ne) سينه – 1) gursak, kükrek; 2) göwüs; 3) yürek; synayy-aşufta – yüregi perişan, bulaşyk hala düşen; perişan yürek, telbe, däli.

Mert oldur, şat tuta gamdan synasyn,

Er yüzi doldurmaz gözüň hanasyn.

Synayy-aşufta, zowwary-älem;

Syna çäk etmek – gursak paralamak, kükrek yyrtmak.

Dideden yaş döküp, synam çäk edip,

Telbe dek özümni urdum her yana.

Agşamny okasaň, şeytanlar aglar,

Göwsüne daş urup, synasyn daglar.

Synayy-aşufta (p. Si:ne-ye a:şofte) سينه آشفته – ser. Syna.

Synamak (sy.namak) سينامق – barlamak, barlap görmek, synag etmek, synag edip görmek.

Magtymguly aydar, barha yol tany,

Bäş gün synamaga iberdi seni.

Syndyrmak صينديرمق – döwmek; bozmak; dänmek.

Yigitligiň zory syndyr daşlary.

Süleyman dek ähdimni syndyrdygym bilmezmiň ?

Ykbalyň oyansa, döwlet yar olsa,

Daga azy ursaň, daşy syndyrar.

Synmak i (sy:nmak) صينمق – 1) peselmek, azalmak; pese düşmek; 2) gm. Batmak, yykylmak; heläkçilige uçramak.

Ol jandar yok bolur, halk andan dynar,

Ogul-gyz az turar, halk öji synar.

Synmak ii صينمق – 1) döwülmek, bozulmak; dagylmak, dargamak; gm. Eňlip gaçmak.

Ykbalyň oyansa, döwlet yar bolsa,

Daga azy ursaň, daşy syndyrar.

Sypa (p. Sipa:h) سپاه – ser. Sypah.

Sypa bolup, müner atyn bilmeen,

Görerge sypa men, tanyrga dilkeş.

Sypagerlik (p-t. Sipa:hi:-ger-lik) سپاهيگرليك – goşunçylyk, esgerlik, goşunçylyk işi bilen meşgul bolmaklyk; sinonimi: sypahylyk.

Bilmedim, sen kaysy bolduň, belli bir iş tutmadyň,

Ne sypagerlik bile bolduň, ne mollalyk bile.

Sypanmak (sy:panmak) صيفانمق – bezenmek, özüňe timar bermek, özüňe bezeg bermek.

Bezminde, näzinde intiha etilen,

Sypanar, ellener gyzy behişdiň.

Syparyş (p. Sifa:riş) سپارش//سفارش - «sopordan – tabşyrmak» işliginden yasalan at (ismi-masdar); 1) tabşyryk, sargyt, zakaz; 2) buyruk, perman; syparyş etmek – tabşyrmak, sargyt etmek, zakaz etmek.

Syparyşam bolsa ol deňe-duşa,

Hyzyr gören gider köp uzak yaşa.