Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash

5. Avtonom xarajatlar multiplikatori.

Avtonom xarajatlarning har qanday o`sishi, ya`ni ΔA = Δ (S+I+G+Xn)

multiplikator samarasi hisobiga yalpi daromadlarning ko`proq miqdorga (ΔY) oshishiga olib keladi.
Avtonom xarajatlar multiplikatori muvozanatli YAMM o`zgarishning avtonom xarajatlarning har qanday komponenti o`zgarishiga nisbatini ko`rsatadi: m = ΔY /ΔA:
Bu yerda: m - avtonom xarajatlar multiplikatori;
ΔY – muvozanatli YAIMning o`zgarishi;
ΔA – avtonom xarajatlarning Y o`zgarishiga bog’liq bo`lmagan o`zgarishi.
Multiplikator - yalpi daromadlar avtonom xarajatlarning dastlabki o`sishi (kamayishi)dan necha marta ortiq o`sganligini (kamayganligi) ko`rsatadi.
Avtonom iste`mol ΔS_A miйdorga o`ssa, bu yalpi xarajatlar va daromadlar (U) ning o`sha miqdorda o`sishiga olib keladi. Bu esa, o`z navbatida iste`molning ikkinchi marta (daromadlar oshishi hisobiga) MRS x ΔS<sub>A</sub> miqdorda o`sishiga olib keladi. Keyinchalik yalpi xarajatlar va daromadlar MRSxΔS_A miqdorda yana o`sadi. Shunday qilib, «daromad-xarajat» ko`rinishidagi doiraviy aylanish bo`yicha jarayon davom etaveradi.

ΔSA↑ >AD↑Y↑C↑AD↑Y↑C↑AD↑Y↑ va hokazo.

Ushbu oddiy vaziyatdan ko`rinib turibdiki, yalpi daromadlar (Y), avtonom iste`molning dastlabki o`zgarishi ΔSA↑ ga nisbatan bir necha marta ko`p o`zgaradi. Bu shuni bildiradiki, S, I, G yoki Xp miqdorlardagi oddiy o`zgarishlar ham ishlab chiqarish hajmi va bandlik darajalarida katta o`zgarishlarga olib kelishi mumkin. Shunday qilib, multiplikator iqtisodiy beqarorlik omili hisoblanadi. Shuning uchun ham davlatning byudjet-soliq siyosatidagi asosiy vazifalardan biri bo`lib, o`rnatilgan barqarorlashtirgichlar tizimini yaratish hisoblanadi. Bu tizim iste`molga chegaralangan moyillikni kamaytirish orqali multiplikatsiya samarasini pasaytiradi.

Multiplikator samarasi mohiyatini quyidagi misolda ko`rib chiqamiz. Aytaylik, dastlab iqtisodiyotga investitsiyalar miqdori 5 mlrd. so`mga ko`paysin. Bu, o`z navbatida ish haqi, renta, foyda ko`rinishda uy xo`jaliklari daromadiga aylanadi. Agar iste`molga chegaralangan moyillikni 0,75 ga yoki 75 %ga teng deb olsak, uy xo`jaliklari bu daromadning 75 foizini, ya`ni 3,75 mlrd. so`mni iste`mol xarajatlariga sarflaydi, qolgan 1,25 mlrd. so`mni jamg’aradi. Sarflangan 3,75 mlrd. so`m boshkalar uchun daromad xisoblanadi. O`z navbatida ular xam 3,75 mlrd. so`mning 75 foizini iste`mol uchun sarflaydilar va 25 foizini jamg’aradilar. Bu jarayon oxirgi so`m jamg’arilmaguncha davom etadi.

Bunda: m = ΔY / A = 20 / 5 = 4 va m = 1 / (1-0,75) = 4

va bundan : ΔY 1