Maqistratura məRKƏZİ Mehdiyev Atatürk Seyfullah oğlunun
Yüklə 94,42 Kb.
|
| Dövlət tənzimlənməsi – dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş məqsədlərə nail olunması məqsədi ilə cəmiyyət həyatının müxtəlif sferalarına məqsədyönlü müdaxilədir. Ölkə iqtisadiyyatımızın əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o keçid mərhələsindədir və bu səbəbdən dövlət tənzimlənməsi son dərəcə dəyərlidir.
Müasir iqtisadi nəzəriyyə bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövlətin üzərinə qoyula biləcək funksiyalar kimi aşağıdakıları qeyd edir: iqtisadi fəaliyyətin hüquqi cəhətdən təmin olunması; ideal bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsal olunması mümkün olmayan lazımi ictimai malların istehsalı, xidmətlərin göstərilməsi və işlərin görülməsi; iqtisadi sistemin istismar xərclərinin minimallaşdırılması; rəqabətin antiinhisar tənzimlənməsi və inkişafı; pulla ifadə olunmayan, lakin bütün cəmiyyətə mənfi təsir edən kənar effektlərin təsirinin optimallaşdırılması; dünya iqtisadiyyatında milli maraqların həyata keçirilməsi; cəmiyyətdə gəlirlərin yenidən bölüşdürülməsi; məşğulluğun optimal səviyyəsinin saxlanması; regional sosial-iqtisadi siyasətin aparılması. Yuxarıda sadalanan bütün funksiyaların praktiki olaraq həyata keçirilməsi pul-kredit və büdcə-maliyyə mexanizmlərindən istifadə olunması yolu ilə nail olunur. Pul-kredit mexanizminin köməkliyi ilə dövlət tənzimlənməsi dedikdə, sərbəst pullara olan tələbatın kəmiyyət və “kredit qiymətinin”– borc kapitalı və əmanət axımının miqyas, yəni kredit resurslarına olan tələbatın faiz dəyişməsi nəzərdə tutulur. İqtisadi təsirin birbaşa alətlərinə məqsədli kreditləşdirmə, kredit axımlarının müəyyən edilməsi, faiz dərəcələrinin müəyyən edilmiş dərəcələri üzərində nəzarət aiddir. İqtisadi təsirin dolayı alətlərinə aiddir: minimal ehtiyat tələblərinin tənzimlənməsi, diskont siyasətinin (kreditlər üzrə uçot dərəcələrinin) tənzimlənməsi, xarici valyutanın alqı-satqısı, milli valyuta məzənnəsinin dəyişməsi, pulun dövriyyəyə emissiyası, dövlət qiymətli kağızlarının alqı-satqısı {6}. Hazırda müasir iqtisadiyyat elmi təsdiq edir ki, iqtisadiyyatın tənzimlənməsi prosesində bu mexanizmin ən çox istifadə olunmasına aşağıdakılar zəmin yaradır: effektiv alətlər və hüquqi infrastruktura; sahibkarlıq psixologiyasının, yəni iqtisadi və hüquqi baxımdan təsərrüfat subyektlərinin kütləvi, məntiqi davranışının formalaşması; müştəridən asılılıq dərəcəsinin çox olması; inflyasiyanın aşağı və proqnozlaşdırılan göstəriciləri; balanslaşdırılmış büdcə; tənzimlənmiş daxili dövlət borcu. Qeyd olunduğu kimi, respublikamızda vəziyyət fərqli olduğu üçün büdcə-maliyyə mexanizminin aktiv tətbiq edilməsi tələb olunur. Büdcə-maliyyə mexanizmi vasitəsi ilə dövlət tənzimlənməsinə birinci, dövlətin maliyyə resurslarının formalaşması baxımından büdcə və büdcədənkənar fondlar, ikincisi dövlət qarşısında qoyulmuş məqsədlərə nail olunması üçün onların istifadəsi üzrə münasibətlər daxildir. Bu mexanizmin tərkib hissələrindən biri də vergilərdir. Dövlətin vergi tənzimləməsi həyata keçirməsi formaları aşağıdakılardır: vergi qanunvericiliyində düzəlişlər edilməsi; vergitutma mexanizmini balanslaşdıran hüquqi aktlarda dəyi.ikliklər edilməsi, Dövlət təsir istiqamətlərini müəyyən edərkən, əsas faktor olaraq hansı vergitutma metodlarından istifadə olunması və onun kredit təşkilatlarının fəaliyyət göstərməyinə necə təsir edəcəyinin təyin edilməsi, qarşıya çıxa biləcək əsas problemlərdəndir. Dövlətin vergilər vasitəsilə maliyyə-kredit təşkilatlarının fəaliyyətinə təsir metodundan istifadə edərək və vergi sisteminin vasitəsilə kommersiya banklarında qarşıya qoyduğu prioritet məqsədlərin həyata keçirilməsi yollarını müəyyənləşdirir. Bunula əlaqəli olaraq vergilər vasitəsilə, maliyyə-kredit təşkilatlarının fəaliyyətinə dövlətin təsirinin aşağıdakı metodlarından biri də yeni hazırlanan vergi qanunlarının işlənməsindən ibarət olan qanunvericilikdir.
Bütün bu qeyd edilənlər isə ölkədə olan dəyişikliklərə müvafiq vergi hüququ sahəsində mütamadi düzəlişlərin edilməsi zərurətin yaradır. Qanunvericilikdə edilən bu korrektələr büdcə qarşısında vergi öhdəliklərinə vaxtında düzgün yerinə yetirilməsi sahəsinddə meydana gələn ziddiyyətlər nəticəsində yaranan problemlərin aradan qaldırılması proseslərində operativliyi və çevikliyi yaradır. Qanunvericilik qaydasına uyğun olaraq, müxtəlif vergilərin tətbiqi və ləğvi vasitəsilə vergi sistemində həm dəyişiklik etmək, həm də məsələn, vergitutma obyektini və vergi dərəcəsi ilə manipulyasiya etməklə mümkündür. Beləliklə, dövlətin vergilər vasitəsilə maliyyə-kredit təşkilatlarının fəaliyyətinə müdaxiləsi hərtərəfli əsaslandırılmalıdır, eyni zamanda maraqlı tərəflərin prioritet maraqları nəzərə alınmalıdır. Aparıcı iqtisadçıların fikrincə, məsrəflərin, istehsal resurslarının alış və malların satış qiymətinin artmasına, istehsal həcminin azalmasına, əməyə olan stimulun azalmasına səbəb olur. Son nəticədə vergi yükü artdıqca müəssisələrin və vətəndaşların sərəncamında olan mənfəətin, sərmayələrin və son nəticədə təqdim olunan ictimai rifahın artmasına baxmayaraq, ümumilikdə ölkədə iqtisadiyyatının zəifləməsinə səbə olur. Eyni zamanda, vergilərin azaldılması zamanı əmanətlərin, mənfəətin, investisiyaların və uyğun olaraq ölkədə iqtisadi artımla yanaşı ümumi daxili məhsulun büdcə sistemində yenidən bölüşdürülən hissəsi azalır və dövlətin əhalinin rifah səviyyəsinin yaxşılaşdırılması imkanları məhdudlaşır. Belə olan halda isə bu siyasi vəziyyətin qeyri-sabitliyinə və cəmiyyətdə sosial gərginliyin artmasında özünü göstərəcək.
Mikro səviyyədə vergi ağırlığı göstəricisi bəzən ümumi vergi ödənişlərinin ümumi daxili məhsula olaan nisbəti kimi müəyyən edilir. Büdcədənkənar ödənişlər də bəzən vergi ödənişlərinin tərkibinə daxil edilə bilər. Əlavə olaraq, həyata keçirilən büdcə ödənişlərinin tərkibinə dolayı vergilər son istehlakçılar tərəfindən ödənildiyi üçün ƏDV, aksizlər, yol vergisinin də əlavə olmasının vacibliyi meydana çıxan məsələlərdəndir. Həmçinin vergi yükü göstəricisində məxrəcin yəni uyğun mövqenin təyin edilməsi üzrə fikirlər eynilik təşkil etmir. Bir qrup alimlər təklif edilir ki, satış pulundan başqa əlavə olunmuş dəyər və xalis mənfəət kimi iqtisadi göstəricilər vasitəsilə vergi yükünün hesablansın. Düşünürük ki, birinci metod, yəni vergi ödənişlərinin ümumi gəlirə olan nisbət daha effektivdir. Hazırki şəraitdə balans mənfəətinin həcmi göstəricisi eyni nəticə verə bilməz, çünki sahibkarlar ümumi gəlir və faktiki balans mənfəətinin vergidən yayındırılmasında maraqlıdırlar. Ona görə də vergi yükü hesablamasında müxtəlif üsullardan istifadə etməklə fərqli nəticələr əldə etmək mümkündür. Məsələn, büdcəyə köçürülən vergi ödənişlərinin məbləğini təmiz mənfəətə əlavə etsək o zaman belə nəticəyə gələ bilərik ki, müəssisələrin vergi öhdəliklərinin ümumi məbləği onların aldıqları ümumi gəlirdən çox olar. Bu qaydada hesablanan vergi yükü göstəricisində, büdcə vergi ödənişlərinin xərclərə aid olunmuş hissəsi nəzərdə tutulmur. Vergi ödəməsi həyata keirənlərə düşən vergi yükünün müəyyən olunmuş həddən (müəyyənləşdirilmiş səviyyədə vergi sisteminin effektivliyi azalır və nəticədə büdcə gəlirləri də aşağı azalır), yuxarı səviyyəyə qaldırılmasının mümkünsüzlüyü bu göstəriciləri təsdiqləmək məqsədilə tətbiq edilir. Vergi dərəcəsi müəyyən bir həddə kimi artırıldıqda, istehsalın həcmində də bu artıma münasibətdə tədricən aşağı düşmə müşahidə olunması, vergi yükü göstəricisində və Laffer əyrisində də özün göstərir. Bu həddən sonra iqtisadi aktivlikdə aşağı enmə baş verir, kölgə iqtisadiyyatı ilə kapitalın yerdəyişməsi müşahidə olunur ki, bunun nəticəsində vergi bazasında azalma olur və büdcə gəlirləri aşağı düşür. Lafferin nəzəriyyəsinin ümumi konsepsiyası bizim vəziyyətdə əsaslı şəkildə korrektura tələb edir ki, bu zaman Respublikamızın iqtisadi inkişafının şərtləri və subyektiv təsərrüfatçılıq psixologiyası nəzərə alınmalıdır. Əlavə olaraq, qeyd edilməlidir ki, Laffer nəzəriyyəsinin vergi qoyuluşu sahəsində və konkret vergi yığılma mexanizmindən, bunların birbirləriylə əlaqələrinin fərqindən asılılığı nələrdir. Bunun üçün də büdcə ili gəlirinin vergi qoyuluşunda orta dərəcədən yox, konkret göstərilən vergi dərəcəsindən asılı olduğu nümunəvi və təcrübəmizə uyğun bir təsəvvür yaradır. Lakin Laffer əyrisi vergi həddinin həcminin harada olması sualına cavab vermir. Dövlət bu həddi, hökumət tərəfindən qəbul olunmuş iqtisadi artım konsepsiyasına uyğun olaraq dövlətin bazar iqtisadiyyatına müdaxiləsinə yönəldilmiş vergitutma sahəsində həyata keçirilən tədbirlər sistemindən ibarət olan, vergi siyasətinin həyata keçirilməsi zamanı yalnız dövlət müəyyən edə bilər. Bu tədbirləri həyata keçirməklə dövlət iqtisadiyyata tənzimləyici təsir göstəri [10] Düşünürük ki, həyata keçirilən vergi qoyuluşunun optimal dərəcəsini təyin etmək deyil, vergi qoyuluşu bazasını biznes mühitinin və gəlirlərin leqallaşması hesabına genişləndirmək məqsədəuyğundur. Büdcə gəlirinin aşağı enməsinə Vergi yükünün bir qədər azalması səbəb ola bilər. Vergi yükünü hiss olunan qədər aşağı endirmək üçün, vergi daxilolmalarının artırılmaq mümkündür. Dövlətin vergi tənzimlənməsi sahəsindəki konkret siyasəti bir çox amillərlə müəyyən olunur. Bunlardan ən əsası kimi üstünlük təşkil edən iqtisadi nəzəriyyəsini, dövlət xərclərinin həcmini, cari iqtisadi-siyasi vəziyyəti qeyd etmək olar. Məsələn, hazırkı dövrdə aparılan vergi islahatlarının mümkünlüyü qanunverici və icraedici dövlət orqanlarının razılaşdırılmış fəaliyyəti, eləcə də hətta vergi yükünün aşağı düşdüyü vəziyyətdə belə büdcə xərclərinin icra olunmasına imkan verən yaxşı iqtisadi vəziyyətlə şərtləndirilir. Lakin, fikrimizcə vergilərin iqtisadiyyata tənzimləyici təsirinin həddən artıq şişirdilməsi təhlükəlidir. Hazırda bütün kütləvi informasiya vasitələrində iqtisadiyyatımızın inkişafı üçün əsas maneə vergi yükünün həddən artıq çox olması və vergi qanunvericiliyinin qeyri-sabit olması fikri geniş müzakirə olunur. Bununla bərabər vergi yükü azaldığı halda vergi ödəyicilərinin vergiləri ödəməkdən az yayınacaqları ideyası irəli sürülür. Lakin, qeyd etmək istərdik ki, birinci respublikamızda vergi yükünün faktiki həcmi, sənaye cəhətdən inkişaf etmiş Qərb ölkələrində olduğundan çox deyil. Düzdür, burada söhbət büdcəyə faktiki ödənilmiş məbləğlərdən gedir, yəni vergi ödənişindən yayınma ilə əlaqədar ödənilməmiş məbləğlər nəzərə alınmır. İkincisi, vergilərin azaldılması heç də o demək deyil ki, vergi ödəyiciləri vergi yükünün minimallaşdırması haqqında fikirləşməyəcəklər. Çünki istənilən müəssisə üçün vergilər xərcdir və bu səbəbdən təbii olaraq onun azaldılmasında maraqlıdır. Yüklə 94,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|