Марказий банк, унинг функционал тузилиши ва функциялари

O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining vazifalarini bajarish uchun asosiy funksiyalari. 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki o‘z zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarish uchun kuyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi.

1. 
   Iktisodiyotni pul-kredit dastaglari yordamida boshkarish.
   
2. 
   Xisob-kitob va pul o‘tkzish operatsiyalarini bajarishni yo‘lga ko‘yish.
   
3. 
   Tijorat banklari faoliyatini boshkarish va nazorat kilish.
   
4. 
   Boshka kredit muassasalarining kassa zaxiralarini saklash.
   
5. 
   Rasmiy oltin-valyuta zaxiralarini saklash.
   
6. 
   Xukumat uchun xisob-kitob va kredit operatsiyalarini bajarish
   
7. 
   Tijorat banklariga kredit berish.
   
8. 
   Pul emissiyasi.
   

Markaziy bank o‘z sarf-xarajatlarini daromadlari xisobidan koplovchi iktisodiy jixatdan mustakil muassasadir Markaziy bankning mol-mulki uning pul va boshka moddiy boyliklardan iborat bo‘lib, ularning kiymati Markaziy bank balansida aks ettiriladi.
Respublika Markaziy bankining ustav kapitali 2 mlrd. sum deb belgilangan. SHuningdek, Markaziy bank soliklar va bojlardan "O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘\risida" gi konunning 23-moddasiga muvofik ozoddir. Markaziy bank kelgusi yil uchun O‘zbekiston Respublikasi monetar siyosatining asosiy yo‘nalishlarini ishlab chikadi va xar yili keyingi moliya yili boshlanishidan 30 kun oldin Oliy Majlisga bu xakda axborot beradi. Markaziy bank pul-kredit, moliya, valyutava narx munosabatlarining axvoliga asoslanib, muomaladagi pul muassasining bitta yoki bir kancha ko‘rsatkichlari o‘zgarishining anik maksadli mo‘ljallarini belgilashi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosati iktisodiy vaziyatni taxlil kilish va oldindan aytishni, pul mikdorini yillik o‘stirish sur’atlarining maksadli ko‘rsatkichlarini, kredit, foiz valyuta siyosatini amalga oshirish yo‘nalishlarini o‘z ichiga olib muxim makroiktisodiy jarayonlar: pulning xamda mexnat resurslarining bandligi, to‘lov balansini barkarorlashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lad. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki o‘zaro xisob-kitoblarning O‘zbekiston tijorat banki tomonidan belgilangan va xamma bank xamda mijozlar uchun majburiy bo‘lgan koidalar asosida olib borilishini nazorat kiladi. CHunki, belgilangan koidalarning bir taxlitda ko‘llanilishi butun respublika xududida xisob-kitoblarning uzluksizligini ta’minlaydi.
"O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘\risida" gi konunning 50-moddasiga muvofik, banklarni nazorat kilishdan asosiy maksad bank tizimining barkarorligini ta’minlash, omonatchi va kreditorlar manfaatlarini ximoya kilishdan iborat. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki bank faoliyatini amalga oshirishga ruxsat beradi. Bundan tashkari, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki bank muassasalarining rivojini xar tomonlama xisobga olib va kuzatib boradi, kapitalning aynan bir xilligi, likvidlikka doir talablarni o‘z ichiga oluvchi iktisodiy me’yorlarni (52-modda), shuningdek kreditlash xajmi limitlarini belgilaydi. Kapitalning etarliligi, aktivlarining sifati, foydaligi va likvidligiga karab tijorat banklarining moliyaviy axvoli baxolanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki valyutani tartibga solish va valyutani nazorat kilish davlat organidir. SHuning bilan birga Markaziy bank yuridik va jismoniy shaxslarga chet el valyutasida operatsiyalar o‘tkazishga litsenziyalar beradi va milliy valyutani chet el valyutasiga nisbatan kursini aniklash shartini belgilaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki xalkaro xisob-kitoblar zaxiradagi aktiv va kafolatli su\urta fondi vazifasini bajarish bilan birga dunyo moliya bozorlarida operatsiyalarni amalga oshirish yo‘li bilan mamlakatimizning oltin-valyuta zaxiralari kiymatini xam yaratadi. Boshka moliya muassasalari, korxonalar va xususiy shaxslar xam xorijiy valyutaga ega bo‘lish va valyuta operatsiyalarni o‘tkazishga xaki borligiga karamasdan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki valyuta zaxiralarini saklovchi asosiy depozitariy bo‘lib kolishi lozim.
Markaziy bank O‘zbekiston Respublikasi xukumatining bankiri, maslaxatchisi va xazina vakili sifatida ish tutadi.
"O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘\risida"gi konunning 44-moddasiga muvofik Markaziy bank xukumat bankiri sifatida xukumat muassasalari va tashkilotlarining xisob varakalarini yuritadi, ana shu xisob varakalarda mabla\larni jam\aradi va ulardan to‘lovlarni amalga oshiradi; davlat kimmatbaxo kogolari bilan operatsiyalar o‘tkazib turadi; davlatga bevosita kiska muddatli va uzok muddatli ssudalar shaklida yoki davlat obligatsiyalarini xarid kilish tarzida kredit beradi; xukumat idoralarining topshiri\iga binoan oltin bilan yoki xorijiy valyutadan operatsiyalar bajaradi.
O‘zbekiston Respublikasi "Markaziy banki xukumatning xazina vakili sifatida xukumat xisobvarakalarini yuritadi, xukumatning moliya operatsiyalariga ko‘maklashadi, byudjet daromad va xarajatlari masalalari yuzasidan maslaxatlar beradi, davlat kimmatli kogozlarni joylashtiradi, ular bo‘yicha xisobvarakalar yuritadi va davlatning boshka karz majburiyatlari bo‘yicha to‘lovlarni amalga oshiradi.
Banklar banki sifatida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki xisob-kitob to‘lov operatsiyalarini o‘tkazish, banklararo to‘lovlarning xisob-kitob kliring xizmatini uyushtirish tartibini belgilaydi, tijorat banklariga kreditlar, tegishlicha ko‘rsatmalar beradi.
Tijorat banklari O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi o‘z xisob varakalaridan o‘zaro xisob-kitoblar uchun foydalanadilar. Bundan tashkari, ularning o‘z mabla\lari kamlik kilsa, Markaziy bankdan kredit olishlari, nakd pul bo‘yicha xam Markaziy bankka murojaat kilishlari mumkin.
SHuningdek, o‘z xisob va kredit operatsiyalari bo‘yicha stavkalarni mustakil ravishda belgilaydi. Markaziy bank O‘zbekiston Respublikasi xududida konuniy to‘lov vositasida banknotalar va tanga kurinishidagi pul belgilarini muomalaga chikaradi.
Markaziy bank va u vakolat bergan talabga ko‘ra bir nominal kiymatdagi banknota va tangalarni boshkasiga xech kanday to‘lovsiz yoki vositachildik xakisiz almashtirib beradi. Nakd pul mabla\larini muomalaga chikarish va kaytarib olishni fakat Markaziy bank amalga oshiradi.
Markaziy bank tijorat banklari uchun majburiy rezerv mikdorini belgilab beradi. Xozirgi kunda bu ko‘rsatkich 20-25 foiz atrofida belgilangan bo‘lib, u pul muomalasini barkarorlashtirish va banklar likvidliligini ta’minlashda axamiyatga ega.