Bir oğlanın atası dünyasını dəyişir. Qalıllar bir ana, bir bala. Bu uşax elə gedərmiş çilədi oynarmış. Oyunu uduzur bir gun, gəlir durur kənarda, dayanır comağına. (Comağ da xakkey ağacı kimi olardı.) Hə, birdən bunun yanında bir nurani kişi peydah olur. Deer:
– Oğlum, sənin atan ölüb, anan da yaxında öləcəy. Ancaq darıxmıyasan. Padşahın qızına otuz doqquz elci gedəcək, qırxıncısı sən olacaqsan. O, səni seçəcəy. Xoşbəxt gələcəyin var sənin. Ama yadında saxla, gələcəkdə toy yerinə yarıvı göndərsən, ixtiyarı onun özünə verməyəsən. Bu istiyir ki, comağı bu kişinin başına vura, görür hec kim yoxdu. Adətən, uşax eşitdiyini gedər danışar. Bu yüyürür evə. Ana görür ki, bu uşağ belə həyacanlı gəlib. Deyir:
– Ay bala, sənə noolub?
Deer:
– Bi kişi birdən yanımda peyda oldu, belə dedi. Mən qaldırdım ağacı onun başına vuram, gördüm kişi yoxa cıxdı. Ana bu uşağı sakitləşdirir.
Həqiqətən də, rəvayətə görə, ana ölür bir müddət sora. Bu uşağ qalır tək, yetim, bir böyük imarətdə. Bu başdayir artıq böyüyüb də, çayxanalara getməyə. Bir gün bir çayxanada oturubmuş, eşidir ki, bu gün şahın qızına otuz doqquzuncu elci getdi. Qız küləfrəngidən baxdı, heç birini bəyənmədi. Bu, bunu eşidir. Gəlir uzanır arxası üstə yatağa. (Adətən, insan arxası ustə uzananda yatağa, hər bir şey yadına düşür.) Deer ki, axı mənə bir kişi belə dedi. Yadına salır, gedir qonşuya. İndi əmi imiş, dayi imiş, kimmişsə deer, sən filan kişinin qızına elci gedəcəysən.
Deer:
– Ay oğul, onu sənə verməzdər. Axı o padşah qızıdı, özü də tək qız.
Deer:
– Get də, verər, verər, verməz də ki, olsun.
Nə isə kişi, durur gəlir. Qız küləfirəngidən cavab verir ki, elçlərin 40 nəfərin 40-ı da gəlsin mənim gözümün önündən keçsin. Mən hansını bəyənsəm, ona gedəcəm. Bular xəbər verillər, olar da yığılıb 40 nəfər ard-arda, sıraynan ordan keçəndə qız deer, mən axırıncını istiyirəm. Padşah bına 40 gün, 40 gecə toy eliyir. Oğlanı da apartdırıllar saraya. Amma oğlan deer:
– Baxma mən fağıram, mən sənin qızını öz evimə aparacam. Qız razılaşır. Nə deyir qıza, o da razılaşır. Oğlan bi dəst paltar göndərir, al qırmızı, bi yüngül nişan, qızı alır, gətirir.
Adətən təzə gəlini siftə toya göndərəllər. Bir necə günnən sora qonşu məhəllədə toy olur. Hə, bu yoldaşın toya göndərır, deyir, get, ixtiyar özündədi. Demə, kişinin dediyi söz yadınnan cıxar. Qız gedər toya. Oğlan da gələr uzanar, özü də qəşəng saz calmağı var imiş. Arxası üstə uzanar, bütün haqq-hesablar gələr gözünün onündən kecər. Deer, o kişi mənə demişdi ki, sən ixtiyarı vermə axı yaruva. Sazın götürür yüyürür pələdə. Görür yuxarı məhlədən də bi dəstə qız-gəlin gəlib burdan toya gedir. Gəlir qızlara catanda deer olarmı sizə söz demək?
Bu padşahın qızı da cox gözüaçıq qız olur. Görür mını istiyən oğlannar hamısı qırağda durublar. Bı gəlir dəvət eliyir, oyna mənnən, o gəlir dəvət eliyir oyna mənnən. Bu qızın biri çatcağın, gəlini çəkir bu tərəfə. Bu oğlanın göndərdiyi sözü deyir qıza. Deer, yoldaşın belə bir bayatı dedi.
Oğlan da cox narahatdır axı, gedir-gəlir. Görür yarı gəlir, qırmızı geyimdə. Yarı həyətə daxil olanda birinci sözü bu olur. Çox sağ ol, mənim sevgilim, sənin sözün mənə catdı. Mən oynasaydım, məni ləkəliyəcəydilər. Oğlan durur öpür qızın alnınnan. Onlar mehriban ailə olaraq cox xoşbəxt və gözəl ömür yaşayıllar, həm də layiqli valideyn olullar.
İsgəndər dünyanın yarısını aldıqdan sonra dirilik suyu tapmaq üçün gəlir çıxır qarannıx dünyaya. Burada Cənab Allah mələklərlə ona qızıl kasada suyu göndərir. İsgəndər göndərilən bu sudan şübhələndiyi üçün içmir, qismət deyilmiş. Bunnan sora İsgəndər qarannıx dünyada neçə il yol gedir. Yolnan gedəndə əmr eliyir İsgəndər ki, qocaları, yaşdıları atın, cavannar gəlsin. Hamı qocaları, atalarını, analarını atır. Bir oğlan atasını qoyur sandığın içinə, qoyur dəvənin üstünə. Hər gecə camaat yatannan sora açır sandığı, kişini yedirdir, icirdir, çölə çıxardır. Gün gəlir, İsgəndər işıqlı dunyaya yol tapa bilmir. Neçə günnər axtarır, heç kim yol göstərə bilmir. Hara gedir, yol bağlanır üzünə. Bir gecə bu gənc atasını sandıqdan cıxardanda kişi deyir:
– Oğul, nədi bu İsgəndər girinc qalıb belə?
Deer:
– Ata, padşah yol tapa bilmir.
Kişi deyir:
– Hə, sabah o soruşacağ sizdən, soruşanda deyərsən ki, bir madyanın təzə doğulmuş balasını kəsin gözünün qabağında, buraxın. O, sizə yol göstərəcək.
Sübh vaxtı yenə İsgəndər əmr edir:
– Tədbir!!!!
Oğlan deyir:
– Ya İsgəndər, bəs belə etsək, biz yol tapa bilərik. Helə də edirlər, madyanın balasını kəsillər, özünü də buraxıllar. At kişnəyir, başdıyır qaçmağa. At qaçır, bular qaçır. Nəhayət, çıxıllar işıqlı dünyaya. Çıxannan sora İsgəndər əmr edir, qoşun dayan! Padşah həmin oğlana üzünü tutub deyir:
– De görüm bu tədbiri sənə kim deyib?
Oğlan deyir:
– Ya İsgəndər, sən qaranlıq dünyada əmr etdin ki, qocaları atın, amma mən qoca atamı atmadım.
İsgəndər dedi:
– Hardadı atan bəs?
Deer:
– Sandığın içində.
Deer:
– Endirin sandığı.
Endirillər. Baş əyir qocanın qarşısında İsgəndər. Başa düşür ki, qocaları atmaq olmaz.