Masofaviy ta’limi

Tushunchalarning turlari

Uchinchidan savolni yoritishda talabalar e’tiborini tushunchaning bir necha turlarga bo‘linishiga qaratib, fikrni aniq misollar yordamida bayon qilish maqsadga muvofiq.

Tushuncha muayyan mezonlarga, eng avvalo hajmi va mazmuniga ko‘ra, undan so‘ng esa tafakkurdagi boshqa vazifalariga ko‘ra turlarga bo‘linadi. Tushuncha hajmiga ko‘ra yakka ju’ziy, umumiy va nol turdagi ko‘rinishlarga bo‘linadi.

Yakka tushunchalar alohida olingan buyumlarning muhim, belgilaridir masalan, II kurs talabasi Ahmedov, «Toshkent», «Oy» boshqalar.

Ju’ziy tushuncha esa, muayyan ko‘plikdagi buyumlarning ayrim qismini ifodalaydi. Chunonchi, «ba’zi tinglovchilar», «ba’zi a’lochilar» degan tushunchalarda tinglovchilarning va a’lochilarning ayrim qismi nazarda tutiladi. Ju’ziy tushuncha «ba’zi», «anchagina», «aksariyat», kabi so‘zlar bilan boshlanadigan narsalarni bildiradi.

Umumiy tushuncha esa Muayyan sinf, guruh, ko‘plikka taaluqli barcha buyumlarning yig‘indisidir. Masalan «stol», «kitob», «davlat», «soat», «samolyot» kabi tushunchalarda ifoda etilgan barcha narsalarning yig‘indisi fikrlanadi. Ba’zi hollarda umumiylik o‘zbek tilida «lar» qo‘shimchasiga ega bo‘ladi.

Yakka, ju’ziy, umumiy tushunchalardan tashqari nol hajmdagi tushunchalar ham mavjud. Nol hajmi tushunchaga insoniyat tajribasida uchramagan, shuningdek fanda qayd etilmagan buyumlar aks etadi. Masalan, «jin- ajina» «shayton», «pari» kabilar nol hajmli tushunchalardir.

Tushuncha mazmuniga ko‘ra mavhum va aniq turlarga bo‘linadi. Mavhum tushuncha buyumlarning belgilarini ifodalaydi. Masalan, oq sut, qora qalam, qizil gul, ko‘m- ko‘k osmon kabi narsalarning belgilarida «oqlik», «qoralik», «qizillik» «ko‘klik» kabi hayotdagi- buyumlardan alohida mavjudlik mavqeiga ega bo‘lmaydigan sifatlardan mavhum : tushunchalar paydo bo‘ladi.

Aniq tushuncha esa, buyumlarning mustaqil mavjudligini ifrdalaydi. Chunonchi, «Konstitutsiya», «huquq - targ‘ibot idoralari» kabilar mavjud narsalarning ko‘pligini aks ettiradi. Bundan tashqari, ijobiy va salbiy. sanaladigan.va sanalmaydigan, isbatan va nisbatsiz. taqkoslanadigan va takkoslanmaydigan. sigishadigan va sigishmaydigan turlarga ham bo‘linadi.

Ijobiy tushunchalar buyumlarga xos - sifatlarning mavjudligini bildiradi. Masalan, «qizil qalam». Salbiy tushunchada esa, buyumlarga muayyan sifatlarning mansub emasligi qayd egiladi. Masalan «insofsiz kishi», «noinsof sotuvchi», «intizomsiz talaba»,«tartibsiz bola».

Sanaladigan va sanalmaydigan tushunchalar. Sanaladigan tushunchada qayd etilishi lozim bo‘lgan buyumlarning yig‘indisi ifodalaniladi. Masalan, «2-45-guruh tinglovchilari» , «a’lochi talabalar» kabilar. Sanalmaydigan tushunchaga hajmdagi buyumlarni sanab bo‘lmaydigan ko‘plikdagi fikrlar kiradi. Masalan, «yulduz», «jinoyat», «inson» kabilar.

Mazkur tushunchalar ifodalangan buyumlar sanoqsiz va noaniq bo‘lib, ularni qayd etishning iloji yo‘q..Ularning son- sanog‘i mavhumdir.

Tushunchada ifodalangan buyumlarning mustaqil yohud bir - biri bilan aloqadorlikda mavjud bo‘lganligiga qarab ular nisbatan va nisbatsiz bo‘ladi.

Nisbatli tushuncha buyumlarning o‘zga buyumlar muayyan aloqadorlikda mavjud ekanligini ifodalaydi. Masalan, ota- bola, shimol - janub, ostun-ustin, og‘ir- yengil kabilar. Mazkur tushunchalarda in’ikos etilgan buyumlar yakka yashamaydilar va albatta nisbatli bo‘ladilar.

Nisbatsiz tushuncha esa buyumlarning mustaqil yashashini ifoda etadi.

Masalan, «oy", "yulduz», «qonun» «konstitutsiya» kabi tushunchalar mustaqil, nisbatsiz tushunchalar bo‘lib, ularda mavjudligi o‘zga buyumlarga bevosita bog‘lanmagan narsa aks etgandir.