Materialshunoslik 2016. p65

1.2. Metallarning ichki tuzilishi
3-rasm. Kristall tuzilishga ega
modda atomlarining joylashi-
shi (a); amorf tuzilish (b).
4-rasm. Kristall panjara va uya.
Kristallarni tashkil etgan zar-
rachalar shu kristallar hajmida
geometrik tarzda tartibli joyla-
shadi, bunday tuzilish kristall
panjara deb aytiladi (4-rasm).
Rentgen nurlari yordamida
olib borilgan tekshirishlar shuni
ko‘rsatadiki, aksari metallarning
kristall panjaralari quyidagicha
ko‘rinishda bo‘ladi (5-rasm):
a
b

---

9
• markazlashgan kub panjara;
• yoqlari markazlashgan kub panjara;
• geksagonal panjara.
1. Markazlashgan kub panjara. Bunda kristall panjaraning
o‘zida 9 ta atom bo‘lib, 8 ta atom kub burchaklari uchlarida,
1 ta atom esa kubning markazida joylashgan. Bunday panjara
temir, natriy, xrom va boshqa metallarga xos.
2. Yoqlari markazlashgan kub panjara. Element uyasida 14
ta atom joylashgan bo‘lib, 8 ta atom kub uchlarida, 6 ta atom esa
kub tomonlari markazlarida joylashgan. Bunday kristall panjara
aluminiy, qo‘rg‘oshin, oltin, nikel va boshqa metallarga xosdir.
3. Geksagonal panjara (olti yoqli prizma). Metall atomla-
rining 12 tasi prizma burchaklarining uchida, 3 tasi esa
prizmaning o‘rta ko‘ndalang kesimida, 2 tasi prizmaning yuqori
va ostki yuza markazlarida joylashgan. Bunday metall panjara
magniy, rux, titan va boshqa metallarga xosdir.
Metallarning xossalari kristall panjara xiliga, atomlarining
diametriga hamda atomlar orasidagi masofaga qarab o‘zgaradi.
Kristall moddalarning atomlari fazoviy panjarada ma’lum
tartibda joylashgan bo‘lib, bu moddalar muayyan erish ha-
5-rasm. Metallar kristall panjaralarining turlari.
Markazlashgan
kub panjara
Yoqlari markaz-
lashgan kub
panjara
Geksagonal
panjara

---

10
roratiga egadir. Kristall moddalarga barcha metallar va ularning
qotishmalari misol bo‘la oladi.
Kristall moddalarning fazoviy panjarasida atomlar bir tekis
va ma’lum tartibda joylashadi, bunda ularning xossalari har xil
bo‘ladi, chunki atomlar orasidagi masofa o‘zgaradi.
Elementlar atomlarining o‘lchamlari juda kichik, ularni
o‘lchash uchun angstrem birligi ishlatiladi.
1 A° = 0,00000001 sm.
Kristall panjarani tashkil etgan atomlar markazlari ora-
sidagi masofa qiymati ham juda kichik bo‘ladi. Har bir metall
o‘ziga xos kristall panjaraga ega.
Atomlarning muayyan tartibda joylashishi natijasida hosil
bo‘ladigan geometrik jihatdan to‘g‘ri shakl butun kristall yoki