Materialshunoslik 2016. p65

21-rasm. Qattiqlikni
Shor usuli bilan
aniqlash sxemasi.
H
Ï
H
0

---

71
sikning millimetr hisobidagi chuqurligini (KC
3
, KC
5
), IV tur-
dagilarni sinashda – kesikning ochilish burchagini ko‘rsatuvchi,
V turdagilarni sinashda „t“ indeksi (KC
n.t.
) qo‘shiladi. Zarbiy
qovushoqlik ikki tashkil etuvchidan tarkib topadi, chunki uni
aniqlashda yemirilish darzlarining paydo bo‘lishi va kattalashuviga
qarshilik o‘lchanadi:
KC = KS
p.b.
+KC
t
,
bunda: KC
p.b.
– darz paydo bo‘lishiga sarflangan ish; KC
t
–
darzning tarqalishiga sarflangan ish.
Bu tashkil etuvchilar material tuzilmasining holatiga va
ko‘pgina tashqi omillarga turlicha bog‘liq bo‘ladi. Metallning mo‘rt
yemirilish holatiga o‘tishi ko‘p jihatdan darzning kattalashishiga
sarflangan ish bilan aniqlangani tufayli, zarb bilan sinashda KC
t
ni aniqlash yaxshiroq. KC
t
ish metallning boshlangan ye-
mirilishiga qarshiligini tavsiflaydi va kesiklarning o‘tkirligiga kam
bog‘liq bo‘ladi. KC lari teng bo‘lgan ikki xil materialdan KC
t
kattasi ishonchliroq bo‘ladi, demak, darzning tarqalishiga sarf-
langan ish materialning ishonchliligini tavsiflaydi.
KC ni tashkil etuvchilarga ajratishning bir necha usullari bor.
Namunalarning yemirilishi mo‘rt yoki qovushoq bo‘lishi mumkin.
Mo‘rt yemirilish uzilish yo‘li bilan sodir bo‘ladi va bunda namuna
sezilarli darajada plastik deformatsiyalanmaydi. Qovushoq yemi-
rilishdan oldin kattagina plastik deformatsiya sodir bo‘ladi.
Mo‘rt yemirilish uchun xos xususiyat darzning katta
tezlikda tarqalishi va uning tarqalishida plastik deformatsiyaning
bo‘lmasligidir. Darz to‘plangan energiya tufayli harakatlanadi.
Qovushoq yemirilish uchun xos xususiyat darzning tarqalish
tezligi kichikligi va uning harakatlanishida anchagina plastik
deformatsiya sodir bo‘lishidir. Yemirilishlar turlari singan joy-
larni o‘rganish (fragtografiya) natijasida aniqlanadi.
Yemirilish xususiyatining o‘zgarishidagi harorat oralig‘i so-
vuqlayin sinish bo‘sag‘asi yoki mo‘rtlikning kritik harorati
deyiladi.
Ko‘pgina metall va qotishmalarda (birinchi navbatda,
hajmiy-markazlashgan kubsimon va geksagonal panjaralilarda)
harorat pasayishi bilan qovushoq yemirilishdan mo‘rt yemiri-
lishga o‘tish kuzatiladi, bu hol zarbiy qovushoqlikning pasayi-
shida va sinish xususiyatining o‘zgarishida namoyon bo‘ladi.

---

72
Metallning tuzilish holatiga va mustahkamlik darajasiga qarab,
mo‘rt yemirilishga o‘tish asta-sekin yoki keskin bo‘lishi
mumkin.
Sovuqlayin sinish bo‘sag‘asining yuqoriligi T
yu
va plastik T
p
chegaralari bo‘ladi. Bu haroratlar oralig‘ida qovushoq tolali
sinishdan mo‘rt kristall sinishga o‘tish yuz beradi. Sovuqlayin
sinish bo‘sag‘asi, ko‘pincha, sinash haroratiga qarab aniq-
lanadi, bunda singan joyda 50 % qovushoq tolali tashkil etuvchi
T
50
bo‘ladi. Sovuqlayin sinish bo‘sag‘asi qancha yuqori bo‘lsa,
metallning mo‘rt yemirilishiga moyilligi shuncha katta bo‘ladi.
Buyumlarni sovuqlayin sinish bo‘sag‘asidan yuqori haroratlarda
ishlatish kerak, shunda mo‘rt yemirilish bo‘lmaydi.
Sovuqlayin sinish bo‘sag‘asiga metall donlarining katta-
kichikligi, kimyoviy tarkibi, masshtab omili (buyumning o‘l-
chamlari), zo‘riqish to‘plagichlari, yuklanish tezligi va boshqa
omillar ta’sir etadi.
K
2
= EG/(1 — 
µ
2
) – yassi deformatsiyalangan holati
uchun, bunda
µ – Puasson koeffitsiyenti (metallar uchun —0,3).
Yassi zo‘riqqan holatda namunaning qalinligi bo‘yicha zo‘riqish
bo‘lmaydi. Yemirilishga siljish sabab bo‘ladi.
Yassi deformatsiyalangan holat uchun namunaning qalinligi
bo‘yicha deformatsiyaning yo‘qligi xos bo‘lib, yemirilish uzilish
yo‘li bilan yuz beradi.
Yemirilish qovushoqligiga sinashda diagrammalar tuziladi,
ular darz uzunligi kattalashishining qo‘yilgan kuchlanishga
bog‘liqligini ko‘rsatadi.
K kattalikdan hisoblashda foydalaniladi. Uning qiymatini
bilgan holda, yemiruvchi zo‘riqishlar qiymatini darzning shakli va
uzunligiga qarab aniqlash va, aksincha, detaldagi ish zo‘riqishni
bilgan holda darzning yemirilish sodir bo‘lgan uzunligini oldindan
aytish mumkin. O‘z-o‘zidan yemirilishga o‘tish paytidagi
zo‘riqishlar intensivligi koeffitsiyentining qiymati K
u
(yassi zo‘-
riqish sharoiti uchun) yoki K
1u
(yassi deformatsiyalanish sha-
roiti uchun) bilan belgilanadi va zo‘riqishlar intensivligining