Materialshunoslik 2016. p65

zo‘riqish deyiladi.
Kristall katakcha o‘lchamlariga yaqin hajmlarda muvo-
zanatlashadigan III tur zo‘riqish, u submikroskopik zo‘riqish
deyiladi.
Ichki zo‘riqishlar metallarning xossalariga va ularda sodir
bo‘ladigan o‘zgarishlarga katta ta’sir etadi.
Deformatsiya elastik va plastik bo‘lishi mumkin.
Tashqi kuchlar ta’siri to‘xtagandan keyin to‘liq yo‘qoladi-
gan deformatsiya elastik deformatsiya deyiladi. Elastik
deformatsiya metallning tuzilishi va xossalarida katta o‘zgarishlar
keltirib chiqarmaydi.
Elastik cho‘zilish qiymati juda kichik bo‘ladi va Guk
qonuniga binoan yuklamaga chiziqli bog‘lanishda bo‘ladi:
σ = E(∆l/l),
bunda: 
∆l/l — kristallning nisbiy elastik deformatsiyalanishi;
E — elastiklik moduli, u metallning bikirligini, ya’ni elastik
deformatsiyalarga qarshilik ko‘rsatishini tavsiflaydi, N/m
2
.

---

68
Elastiklik moduli atomlararo bog‘lanish kuchlariga bog‘liq
bo‘ladi, metallning tuzilishiga esa bog‘liq bo‘lmaydi.
Agar tashqi yuklama olingandan keyin jism dastlabki shak-
lini tiklamasa, qoldiq yoki plastik deformatsiya vujudga keladi.
Plastik deformatsiya ko‘chishlar (dislokatsiya) vujudga
kelishi va siljishi bilan bog‘liq, u sirpanish va moslashish bilan
amalga oshishi mumkin. Agar deformatsiya vaqtida zo‘riqish
chekli qiymatiga yetsa, metall yemiriladi. Yemirilish ikki xil
bo‘ladi: mo‘rt va qovushoq yemirilish.
Mo‘rt yemirilishda atomlararo bog‘lanishlar buziladi va
plastik deformatsiya bo‘lmaydi. Odatda, mo‘rt yemirilish
donlarning chekkalarida sodir bo‘ladi va sinish kristall xusu-
siyatli bo‘ladi. Lekin sof mo‘rt yemirilish amalda uchramaydi.
Qovushoq yemirilish oldidan anchagina plastik deformatsiya
sodir bo‘ladi. Sinish tolali bo‘ladi, chunki yemirilish donning
butun sirti bo‘yicha sodir bo‘ladi. Metallning yemirilishi, ko‘-
pincha, murakkab xususiyatga ega bo‘ladi.