Mavsumiy marosim folklorlari

Mavsumiy marosim folklorlari .
Insonlarga sihat - salomatlik tilash , uning turmushida to’kin sochinlik , kundalik hayotida omad keltirish yoki inson hayotining muhim nuqtalarini qayd etish , nishonlash maqsadida maxsus o’tkaziladigan , xalq orasida qat’iy an’anaga aylangan hatti –harakatlar marosim deyiladi .
Marosimni o’tkazish paytida ijro etiladigan qo’shiq va aytimlar , o’qiladigan afsun va duolar marosim folklorini tashkil etadi . Mavsumiy marosimlar an’anaviyligi , turli – tuman ijtimoiy hodisalarni rasmiylashtirish, tabiat hodisalariga ta’sir ko’rsatishga intilish bilan hayotda katta o’rin egallagan .
O’zbek xalqi mavsumiy marosimlarga boy xalqlardan hisoblanib , bu marosimlar yilning 4 fasliga oid xalqning yashash va mehnat tarzi bilan aloqador bo’lgan . Har bir bir mavsumda o’tkazilgan marosimlar o’ziga xos jihatlar bilan ajralib turadi . Mavsumiy marosimlar folklorlari : a) Bahorgi mavsum bilan bog’liq marosimlar, b ) Yozgi marosimlar v ) Kuzgi marosimlar g ) Qishki marosimlar folklorini o’z ichiga oladi .


Bahorgi mavsum bilan bog’liq marosimlar folklori
Bahor kelishi bilan dehqon va chorvadorlarning dala ishlari boshlangan . Dehqonlar urug’ sepishga tayyorgarlik ko’rganlar va ular loyqa o’tirib qolgan ariqlarni qazish bilan shug’ullansa , chorvadorlar yaylovlarga ko’chishga tayyorgarlik ko’rishgan . Ular turmushidagi og’ir yumushlarni hashar yo’li bilan amalga oshirishgan . Ariq va kanallar qazish vaqtida “ Loy tutish ” marosimi o’tkazilgan . Bu marosimga ko’ra biror kishi ariq qazuvchilar yonidan o’tib qolsa , uning qo’liga ketmon yoki belda loy tutishgan . U loyni ketmon yoki bel bilan olishi shart bo’lgan .
Shundan keyin u o’zining biror hunarini ko’rsatib , masalan , qo’shiqchi bo’lsa qo’shiq aytishi , polvon bo’lsa , kurash tushishi , temirchi bo’lsa , asbob uskunani ta’mirlashi yoki yangilashi lozim bo’lgan . Hunari bo’lmasa , belgilangan ariqni qazish yoki ariq qazuvchilarni mehmon qilish kerakligi aytilgan .
“ Loy tutish ” marosimi yumor bilan sug’oriladigan marosim bo’lib , kishilarni mehnatda ruhlantirish , ularning kayfiyatini ko’tarishga xizmat qilgan .
Shox moylar marosimi . Bu marosim dehqonlarning dalaga qo’sh chiqarishi bilan bog’liq marosim bo’lgan . Marosimni o’tkazish vaqti odatda , qishloq oqsoqollari tomonidan belgilangan . Ushbu marosimga qishloqning erkagu – ayoli baravariga tayyorgarlik ko’rishgan . Har bir xonadon imkoniyatiga qarab xilma – xil taomlar pishirgan, qishloqning obod yerlari supurib sidirilgan , sholcha , gilamlar to’shalgan .
Marosim o’tkaziladigan vaqtda kishilar tayyorlagan taomlarni qo’sh chiqarilgan yerga olib kelganlar . Qo’shga olib chiqilgan ho’kizlarning shoxlariga “ yomon ko’zlar tegmasin ” deb zig’ir moyi surtilgan va ins – jinslardan , yomonlardan asrasin, deb isiriq tutatishgan . Dastlabki qo’sh qishloqning keksa va hurmatli oqsoqollaridan biri tomonidan solingan . U qo’sh bilan dalada bir - ikki borib kelgach , yoshlar tomonidan davom ettirilgan . Bir muddatdan so’ng barcha qishloqqa qaytib shod- hurramlik qilishgan .
“ Shox moylar marosimi ” dehqon faoliyatining boshlanishidan darak beruvchi marosim bo’lib , biror faoliyatning ilk boshlanishi kuni qanday kechsa yil davomida shunday davom etadi aqidasida ish olib borilgan. Shuning uchun insonlar bu marosimni yasngi liboslarda , to’kin – sochinlikda o’tkazishga harakat qilganlar .
Yomg’ir chaqirish marosimi . O’zbek folklor san’atida qadimdan yomg’ir chaqirish maqsadida ikkita marosim saqlanib qolgan .
1. Yada ( Jada) – toshi vositasida yomgir chaqirish marosimi bo’lib , Bu toshning yomg’ir chaqirishi va ayrim kasalliklarga da’vo bo’lishida qo’llanilishi haqida XI asrning buyuk tilshonos olimi Maxmud Qoshg’ariyning “ Devoni lug’atit turk ” asarida ham ma’lumot berilgan .
Yada so’zi qadimgi turkiy tilda “ Jat ” jodugarlik so’zidan olingan bo’lib , sehrli kuch qudratga ega bo’lgan predmetlarga nisbatan qo’llanilgan . Yomg’ir chaqirish maqsadida tosh suvga tashlangan va marosim o’tkazilgan.
2. Dahshatli qo’rg’oqchilikning biron bir chorasini topa olmagan qadimgi ajdodlarimiz yomg’ir so’rab turli – tuman marosimlar o’tkazishgan , har xil tangrilarga , avliyo va anbiyolarga sig’inganlar . Mana shinday marosimlardan biri “ Sust xotin ” marosimi hisoblanadi .
“ Sust xotin ” marosimi o’n – o’n besh ayol tomonidan o’tkazilgan. Ayollar poliz qo’riqchisiga o’xshagan qo’g’irchoq yasab , unga keksa ayolning kuylagini kiydirishgan va qishloqdagi barcha xonadonlarga kirishib “ Sust xotin ” qo’shig’ini aytganlar .
Sust xotin , sulton xotin , Ko’lankasi maydon xotin . Hosillari mo’l bo’lsin Sust xotin, Dehqonning uyi to’lsin Sust xotin. Yomg’irlarni yog’dirgin Sust xotin, Yomonning uyi kuysin Sust xotin. Havolarni yog’dirgin Sust xotin, Bug’doylarni bo’ldirgin Sust xotin. Osmopndan tomchi tashlab Sust xotin, El-u yurtni to’ydirgin Sust xotin.
Qo’shiqda yomgi’r tangrisi “ Sust xotin ” dan iltijo qilish , uni ulug’lash , dehqon bug’doyi mo’l bo’lishi , xonadonlarning shod – hurramlikka to’lishi , el - yurtga qut-baraka , to’kinchilik tilab yomg’ir yog’dirishi so’ralgan . Xonadon egalari qo’g’irchoq ustidan suv sepib, marosim ishtirokchilariga xayr - ehson qilganlar . Marosim xonadonlardan yig’ilgan xayr – ehsonlar evaziga qishloq ahliga is chiqarib berish bilan yakunlangan .