Mavzu -1: Axborot texnologiyasining ichki va tashqi omillari. Axborot uzatish usullari. O`qitishda axborot texnologiyalari. Reja

Mavzu: Ma’lumotlar ombori. MO ning imkoniyatlari. Ob’yekt va kattalik. MO ni
boshqarish tizimlari (MOBT).
Mavzu: Integrallashgan va paketli dasturlar. Ma’lumotlarning turlari: belgili, sonli va
mantiqiy.
Mavzu: Iyerarxik tizim. Ma’lumotlarning iyerarxik tizimi. Ma’lumotlarning tarmoqli
modeli va tizimi. Ma’lumotlarning relyatsion ombori va modeli. MO ni
boshqarishning relyatsion tizimi.
Reja
1. Ma’lumotlar ombori haqida tushuncha
2. Ob’ekt va kattalik.
3. Ma’lumotlar omborini boshqarish tizimlari
MA’LUMOTLAR OMBORI VA UNI BOSHQARISH TIZIMLARI
Axborotni kompyuterda qayta ishlash kun sayin rivojlan-mokda va u jamiyatping barna jabxalariga kirib bormoqda. Shu bois, kompyuterda ma’lumotlarning saqlanishi va u bilan bog’liq bilimlarga ega bulish muxim xisoblanadi.
Kompyuterdagi ma’lumotlar ma’lumotlar omborida saklana-di, ular maxsus dasturlar - ma’lumotlar omborini boshqarish ti-zimlari yordamida boshkariladi.Ma’lumotlarning turlari va tuzilishi, dbf fayllari, jadvalda ma’lumotlarni kodlash, bosh kalitni ajratish, jadvalni normallashtirish haqidagi bilimlar ushbu bob-ning mazmunini tashkil etadi.
Ma’lumotlar omborini tashkil etuvchi elementlar turli kuri-nishda bulishi mumkin. Eng ko’p tarkalgan va amaliyotda kullani-ladigan ma’lumotlar matnli fayllar x.isoblanadi. CHunki matnli fayllar orqali turli axborotlarni ifodalash va kompyuter xo-tirasida sakdash mumkin.
Kompyuterlar asosidagi axborot texnologiyalarining kuri-nishlaridan biri ma’lumotlar ombori x.isoblanadi. Oddiy fayl-lardan farqdi ravishda ma’lumotlar ombori kompyuter xotira-sida joylashgan axborotlarni izlash va saralashni amalga oshi-rish imkoniyatiga ega.
Ma’lumotlar ombori deb, kompyuterning uzok, muddatli xoti-rasida saqlanayotgan axborotlar va ular ustida aniq, bir ishlash usullariga imkon beradigan ma’lumotlar yigindisiga aytiladi.
Ma’lumotlar omborida turli ma’lumotlar saqlanishi mum­kin. Masalan, poezd, samolyot, avtobuslarning xarakatlanish jadvali, dukon yoki ombordagi maxsulotlarning mavjudligi haqida-gi ma’lumotlar, talaba, ukituvchi va xodimlar haqidagi ma’lumotlar, kitoblar haqidagi ma’lumotlar va boshkalar ma’lumotlar omboriga misol bo’la oladi.
Ma’lumotlar omborini yaratish va uni ishlatish uchun shaxsiy kompyuterdan foydalanish shart emas. Masalan, tabibning qabul-xonasidagi bemorlar kartotekasini ma’lumotlar ombori deb xisoblash mumkin (kartotekalar krgozdan yoki kartonlardan foy-dalanib bajarilgan bulishi mumkin).
Masalan, tabib kompyuterda matn fayllarni yaratishni urga-nib, bemorlar kartotekalarini bir nechta fayllarda yozib «kompyuterli» ma’lumotlar omborini xosil kilishi mumkin. Albatta, bunday ma’lumotlar omboridan foydalanilganda bemorlarii xisobga olish va kerakli xujjatlarni tayyorlash (bemorga ma’lumotnoma berish, retsept yozish va \.k.) ancha tez bajariladi.
Ma’lumotlar omborini axborotlarni kompyuterlashgan shakldagi aloxida yigindisi deb tushunish mumkin.
Biror kutubxonadagi barcha kitoblar yoki butun dunyoda chiqayotgan jurnallardagi matematik tadk.ik.otlar haqidagi barcha makr-lalarruyxatiningjamlanishi ma’lumotlar omboriga misol buli­shi mumkin.
Yer yuzida keng foydalanilayotgan mavjud 3000 ma’lumotlar omborlaridan ko’p qismini xususiy kompyuterlarda yaratilgan.. Ular omborlarda qandayma’lumotlarni sakdash, axborotni kdn-day yigish, qandayyangilash va rasmiylashtirish kerakligi ma-salalarini xal etishgan. Ma’lumotlar omborlari xdm ular joy­lashgan davlatlar kabi turli-tumandir. Ba’zi axborot tizimlari katta emas. Masalan, Avstraliyadagi «Ausinet» tizimi 17 omborga, Amerikaning «DAYALOG» tizimi 250 dan ortiq, omborga ega. Ko’pchilik tizimlar urtacha ulchamlarga ega. SHvetsariyaning «Data-Star» tizimi 46, Rarbiy Germaniyaning «INKA» tizimi 42, Frantsiyaning «Kestel» tizimi 45, Buyuk Britaniyaning «Pergamon Infolayn» tizimi 35 omborga ega.
Ma’lumotlar omboridagi axborotlar bir necha usullar bilan tashkil etilishi mumkin.
1 Ma’lumotlar omborlarining eng sodda va keng tarkalgan shakli jadval kurinishidirl Ma’lumotlar omborining bunday kurini-shi relyatsion omborlar deb ataladi.\Relyatsion omborlar aniq.son-dagi ustunlarga ega bo’lib, ularning xammasi nomlarga ega bo’ladi. Masalan, guruxdagi uk.uvchilar xak.idagi ba’zi ma’lumotlarni quyidagicha tasvirlash mumkin

Familiyasi	Ismi	Bo’yi (sm)	Og’irligi (kg)	Ko’zining rangi
Eshmatov	Bahrom	168	74	Jigar rang
Qodirov	Ilyos	185	79	Kuk
Karimov	Faxriddin	170	70	Qora
Eshmurodov	Sherdil	186	80	Yashil

Kompyuterdan aksariyat hollarda matnli fayllar (turli xat, referat, she’r va x..k.) ni yaratishda foydalaniladi. Foydala-nuvchining tajribasi oshib borgan sari u matnli fayllar o’rnida turli shakldagi va berilgan vazifalarni bajaruvchi fayllardan foydalana boshlaydi. Masalan, matn fayl ichida turli xil son-li, belgili ma’lumotlarni kiritish orqali jadvalli, karto-tekali, videotekali, tashkilotlar manzili, kasallik varakala-ri, telefon nomerlari va boshka ma’lumotlarni jamlovchi ombor sifatida foydalanishi mumkin. Bunday omborlarda axborotni tasvirlash va joylashtirishni foydalanuvchining uzi belgilaydi.

Matnli fayllarda axborotni joylashtirishning bir varian-tini aniq; misol tarikasida kurib chikaylik. Masalan, Uzbekis-tonda tug’ilgan va fundamental fanlar (fizika, matematika, bio­logiya, kimyo va H.k.) soxasida faoliyat kursatayotgan yirik muta-xassislarning «Fanlar ekspertlari ombori» deb nomlanadigan kartotekasini (matnli fayllarda) yaratish mumkin. Bunday kar-totekalardan foydalanish ancha kulay.
Har bir olim (ombor atamasida — ekspert) 30 ta banddan ibo-rat maxsus anketani tuldiradi. Xar bir bandga shargli ravishda ikkilik kodi beriladi. Masalan, NA— ekspertning familiyasi, ismi va sharifi, DA—uy manzili, ED— ma’lumoti, FT— chet elga xizmat safariga borganligi va boshka kodlashlar ma’lum ma’lumotlarni bildirsin.
Operator xar bir anketani matnli fayl ga kiritadi.
Masalan:
NA — Saxobov Anvar Tuychievich.
DA — 700019, Toshkent sh., G’.G’ulomov ko’chasi, 34, 26 uy.
ED — oliy.
FT — 1998 yilda Angliyaga borgan.
Ba’zi bandlar matnli faylning bir necha satrida yoziladi va butun anketadagi satrlar soni uzgaruvchan bo’ladi. Egallagan lavozimi, unvonlari, faoliyat kursatgan institutlari «ochiq» matn-da kiritiladi va ularning nomlarini yozish ixtiyoriy kurinish-da bo’ladi. Masalan: «laboratoriya mud» yoki «lab mud».
TuShunarliki, bunga uxshash ma’lumotlar omborlari ish jarayonida juda askdgadi: ularni o’qish, nusxalash, uzgartirish, qog’ozga chiqarish, biror bo’lagini ajratib olish, xattoki oddiy axbo­rotni izlash (NA, YeB kabi) osongina bajarilishi mumkin. Ammo bunday omborlarning afzalliklari Shu bilan tugaydi. So’ngra uning kamchiliklari ketma-ket sanab utiladi. Bir tomondai, yukorida k.ayd kilingan kurinishda axborotni kiritish juda mu-rakkab va qiyin ish. Bir xil bandlarni ko’p marotaba kiritishga to’g’ri keladi. Boshkd tomondan esa, fayllarga kirish oson bulgan-ligi sababli fayllarni saqlash paytida undagi ma’lumotlarning buzilishi (qisman uchib ketishi, o’zgarishi)ga olib kelishi mumkin.
Eng asosiysi Shundaki, ma’lumotlar omborini yaratishdaq maqsad xosil qilingan ma’lumotlardan foydalanish kulayli-gidirl Birinchidan, turli alomatlariga kura axborotlarni tar-tiblash, ikkinchidan, ixtiyoriy belgilariga kura ajratib olish oson. Matnli fayllar esa ma’lumotlarni bunday tashkillashti-rishni amalga oshira olmaydi.
Axborotlar tizimi vositasida qayta ishlash uchun jadval kuri-nishidagi ma’lumotlar kulay x.isoblanadi. Kompyuterning dasturiy ta’minotiga kiradigan dasturlar xotiradagi jadvallarni «taniydi». Kompyuter xotirasida jadval sifatida saqlanadigan fayllar, asosan, kengaytmasi dbf (Data Base File) bulgan fayllardir. Biz yuqorida kurib utgan olimlar haqidagi ma’lumotlar­ni saqlovchi fayl xam dbf kengaytmali faylga misol bo’ladi.