Mavzu -1: Axborot texnologiyasining ichki va tashqi omillari. Axborot uzatish usullari. O`qitishda axborot texnologiyalari. Reja

Savollar:

1. 
   Necha xil tarmoq bor?
   
2. 
   Lokal tarmoq nima?
   
3. 
   Global tarmoq nima?
   

Mavzu: HTML, WWW, Gipermatn, gipermedia, multimedia,sayt. Elektron aloqa. Shaxsiy manzil.
Reja:

1. 
   Internet haqida tushuncha.
   
2. 
   HTML tili.
   
3. 
   Gipermatn, gipermedia, multimedia va sayt.
   
4. 
   Elektron aloqa va shaxsiy manzil.
   

Internet haqida tushuncha
Internet— bu minglab lokal va mintakaviy kompyuter tar-moklarini bir butun kilib birlashtiruvchi butun dunyo kompyuter tarmog’i.
Internetning paydo bo’lish tarixiga qiskacha tuxtalib utaylik 1969 yilda AQSH Mudofaa vazirligining istiqbolli tadqiqotlar agentligi (Advenced Research Projects Agency, ARPA)ga mamlakatdagi barcha xarbiy (ilmiy tadqiqot va o’quv) muassasalardagi kompyuterlarni birlashtiruvchi yagona tarmoq. yaratish topshirilgan edi. Bu tarmoq. (AQOA Ыe1) xarbiy mutaxassislarga axborot almashishga yordam ko’rsatishga muljallangan edi.
Uni yaratishda foydalanuvchilarning tizimga kirish imkonchyati, boshqa kompyuterlardagi dasturlarni ishlatish (ulardan foydalanish), fayl va xabarlarni elektron aloqa orqali uzatish va boshqalar nazarda tutilgan. Eng asosiysi, tizimni ishlab chiqaruvchilar oldiga ishonchli, ayrim kompyuter yoki aloqa kanallari ishdan chiqqanda xam uz ish qobiliyatini saqlab qoluvchi, «uta chidamli» tarmoqni yaratish masalasi kuyilgan edi.
ARPA Net tarmog’ining rivojlanishi bilan turli tarmoqlarni o’zaro bog’lash, ya’ni yagona tarmoq yaratish muammosi yuzaga ke-ladi. Bunday standart 1974 yilda yaratildi. 1983 yilda esa AQSH Mudofaa vazirligining ARPA Net shaxobchalaridagi barcha mashinalarida ishlab chiqilgan standartlardan foydalanish haqida buyruq chiqarildi., Bu standartlarni ishlatish uchun esa usha payt-larda keng tarkalgan operatsion tizim UNIX operatsion tizimi ishlatildi.
1986 yilga kelib AQSH Milliy fanlar fondi (National Science Foundation - NSF) tomonidan uzining oltita superkompyuterli markazini birlashtirish uchun tayanch tarmoq. yaratildi. Bu tarmoq. juda quvvatli va yuqori sifatli qurilmalar va AQSH Mudo­faa vazirligi tomonidan belgilangan standartlarga asoslangan edi. 1992 yil NSF kompaniyasi ana shu tayanch tarmoqni boshqari-shiga kelishib olindi. Ana shu vaktdan boshlab internet nafaqat davlat (o’quv va ilmiy) muassasalarida, shuningdeq tijorat maqsadlarida xam ishlatila boshlandi. Internet asta-sekin AQSH chegaralaridan chikib boshqa mamlakatlarga, dastlab Yevropa, ke-yinchalik Osiyo, Afrikaga xam tarkaldi. Bugungi kunda internet xakikatan xam dunyoviy tarmoqda aylangan.
Axborotlarni tadjiq qilish NUA firmasining 2001 yil noyabrь oyida bergan ma’lumotiga kura 2000 yilda internet tarmog’idan foydalanuvchilar miqdori qo’yidagicha bo’lgan:

Mintaqa	Foydalanuvchilar soni
	(mln.)
AQSH va Kanada	167,12
Evropa	113,14
Osiyo va Tinch oksani
Mintakasi	33,61
Janubiy Amerika	16,45
Afrika	13,11
O’rta SHarq	2,40
Dunyo buyicha	407,10

Internetning tarkibiy kismlari va resurslari xakdtsa qisqacha tuxtalib utamiz.
Internet uz-uzini shakllantiruvchi va bopщaruvchi murakkab tizim bulib, asosan uchta — texnik dasturiy, axborotli tarki­biy kismlardan tashkil topgan.Internetning texnik tarkibiy qismi turli rusumdagi kompyuter, aloqa kanallari, tarmoq. texnik vositalari majmuidan tash­kil topgan»Ularning barchasi doimiy va vaktinchalik asosda faoliyat ko’rsatishi mumkin. Ulardan ixtiyoriy birining ishdan chiqishi tarmoqning umumiy faoliyatiga ta’sir etmaydi.
Internetning dasturiy ta’minoti tarmoqda ulangan kompyuter va tarmoq. vositalarini yagona standart asosida muloqot kilish, ma’lumotlarni ixtiyoriy aloqa kanali yordamida uzatish daraja-sida qayta ishlash, axborotlarni kidirib topish va sakdash xamda tarmoqda axborot xavfsizligini ta’minlash kabi muxim vazifa-larni amalga oshiruvchi dasturlar majmuidan iborat,,
Internetning axborotli qismi internet tarmog’ida mavjud bo’lgan turli elektron xujjat, grafiq raem, audioyozuv, video-tasvir va h.k.lar ko’rinishidagi axborotlar majmuidan tashkil topgaщUlar butun tarmoq buylab taksimlanishi mumkin. Masa-lan, siz kompyuteringizda ukiyotgan elektron darelikning mat-ni bir manbadan, undagi rasmlar va tovush ikkinchi manbadan, videotasvir va izoxlar uchinchi manbadan yigilishi mumkin. SHun-day kilib, tarmoqdagi elektron xujjatni o’zaro moslashuvchan «giperbog’lanishlar» orqali bir necha manbalar majmuasi kuri-nishida tashkil etish mumkin. Natijada millionlab O’zaro boglangan elektron xujjatlar majmuasidan tashkil topgan axborot muxiti hosil bo’ladi.
Internet tarmog’ining mohiyatini tushunish uchun uning man-titsiy tuzilishini tushunish keraq Ushbu mantiqbilan tanishib chiqamiz.
Ma’lumki, avtomobildan foydalanganda transport turlari uchun belgilangan qonun-qoidalarga rioya kilish shart. Xuddi shun day internet xizmatidan foydalanuvchilar uchun ham hammaga bir xil bo’lgan kompyuterda ma’lumotlarni uzatish tartibini bel-gilovchi yagona qoidalar majmui belgilangan.
Ikki kompyuter orasida ma’lumotlarni uzatish tartibi va formatini belgilovchi qoidalar majmui bayonnoma (protokol) lob ataladi.
Masalan, http, ftp va boshqalar bayonnomaga misol bo’la oladi. Tarmoqda ishlash uchun berilgan bayonnomaga moe holda ma’lumot­larni uzatish imkonini beradigan maxsus dastur ta’minotiga ega bo’lishi keraq Bunday dasturlar bayonnomalarni amalga oshirish deyiladi. Ular operatsion tizimda joylashtirilgan bo’lishi yoki aloxida amaliy dasturlar paketa sifatida yaratilishi mumkin. Xozirgi zamon operatsion tizimlarining barchasi internetda ishlashni ta’minlovchi asosiy bayonnomalarga ega.
Internetda axborotni paketli uzatish printsipidan foyda-laniladi. Endi axborotni paketli uzatish mazmuni bilan tani­shib chikamiz.
Internet va unda ishlashni tasavvur kilish uchun telefon tar-mogini eslashingiz mumkin. CHunki telefon tarmog’ida xam shunga uxshash aloqa kanali ishlatilib, bir necha dakikada dunyoning xoh-lagan nuktasi bilan bog’lanish mumkin. Albatta, bu uxshatish shak-lan bir xil bo’lsa-da, ish printsipi buyicha katta farq qiladi. Ya’ni, telefonda gaplashish paytida stantsiyalar orasidagi kanal tula band bo’ladi. Bu kanaldan telefon kiluvchi va uni eshituvchi-dan boshqa hech kim foydalana olmaydi. Agar telefon stantsiyasi-ning barcha kanallari band bulib qolsa, bu kanalda gaplashayotgan abonentlar bilan ham bog’lanish mumkin bulmay koladi. Kurinib turibdiki, bu tamoyilda ishlaydigan kanallardan foydalanish kompyuter tarmog’ida samara bermaydi.
Taqqoslashning kulayrogi sifatida oddiy aloqa xizmatini olish mumkin. Bunda ixtiyoriy sondagi ma’lumotlar ixtiyoriy yunalishda uzatiladi. Gazeta va jurnallar tuplami bo’laklab uza-tiladi. Internetda \am shunday xususiyatdan foydalanilad i.
Ma’lumotlarning kismlarga bulinishi paketlar deb ataladi.
Paketda, xususan, ma’lumotlar bilan birga uni berilgan man­zilga to’g’riyetkazish imkonini beruvchi boshqaruv axboroti (ma­salan, kabul kiluvchining manzili) xam beriladi.
Axborotni uzatish jarayonida, xuddi oddiy alokd kabi ba’zi xabarlar belgilangan manzilga yetib bormasligi (yuqolishi), ba’zi birlari esa oddiy aloqada ro’y bermaydigan holda, ya’ni bir necha nusxada yetkazilishi mumkin.
Internet tarmog’ining samarali ishlashi uchun mavjud axbo­rotni kanday qilib paketlar xrlatida uzatish va yetkazilgan ax­borotni qayta tiklash hamda bo’laklangan paketlarni foydala-nuvchiga qanday yetkazish kerakligi muammosini hal qilish lozim bo’ladi.
Bu muammolarni xal kilish uchun TCP (Transmission Confrol Protocol — ma’lumotlarni uzatishni boshqarish) va IP (Internet Protocol — tarmoqlararo o’zaro bog’lanish) bayonnomalari yaratildi. Bu baennomalar internet tuzilmasini anikdovchi asosiy ba-yonnomalar bulib xizmat qiladi.
Odatda, ular qiya chiziq (/) bilan ajratilib, TCP / IP kurinishida yoziladi. Ammo ularni yozish paytida bu baennomalar kompyuter tarmog’ida ma’lumotlarni uzatishning turli xil yuna-lishlarini bildiruvchi ikkita turlicha bayonnoma ekanligini unutmaslik keraq
Endi internet bilan bogliq bo’lgan boshqa qator tushunchalar bilan tanishamiz.
HTML (Hyper Text Markup Language — gipermatn belgilash tili) WWW tizimi uchun xujjat tayyorlashda ishlatiladi. HTML buyrukdari orqali matnlarning shaklini istagancha uzgartirish, ya’ni matnning ma’lum bir qismini ajratib olib, boshqa faylga yozish, rangli tasvirlarmi kuyish mumkin. U boshqa xujjatlar bilan boglaydigan gipermatnli aloqalarga ega.