Mavzu -1: Axborot texnologiyasining ichki va tashqi omillari. Axborot uzatish usullari. O`qitishda axborot texnologiyalari. Reja

Savollar:

1. 
   Ma’lumotlar ombori nima?
   
2. 
   Ma’lumotlar ombori imkoniyatlari haqida ayting?
   
3. 
   Ma’lumotlar omborini boshqarish tizimlari haqida ayting?
   
4. 
   Integrallashgan va paketli dasturlar nima?
   
5. 
   Ma’lumotlarning turlarini sanab o’ting?
   
6. 
   Iyerarxik tizim nima?
   

Mavzu: Axborot tizimlari haqida tushuncha. Ombordagi ma’lumotlarni tartiblash.
Mavzu: Axborotlarni avtomatlashgan holda izlash. Axborotlarni ko’rib chiqish va indeksli
fayllar.
Reja
1. Axborot tizimlari haqida tushuncha
2. Ombordagi ma’lumotlarni tartiblash
3. Axborotni avtomatik izlash
Axborot tizimlarini tuzish va ulardan foydalanish
Axborot tizimlari deganda axborotni saqlash, izlash, turlarga ajratish, uni qayta ishlash printsiplari, usullari, vositalari tushuniladi.
Axborot tizimi asosida ombordagi ma’lumotlarni tartiblash, avtomatik izlash, ma’lumot almashish mumkin. Bu tizim asosida bilimlar omborini boshqarish tizimlari yaratiladi.
Yuqorida aytilganlar bilan birga sun’iy intellekt tushunchasi va uning yordamida tashkil qilinadigan ekspert tizim­lari o’rganiladi.


Katta xajmdagi axborotni saqlash — u izlanganda tez topiladigan va undan foydalanganda samara beradigan bo’lgan takdirdagina, uzini amaliy jixatdan oqlaydi.
Maykl Leek
Axborot tizimidan oldin «Tizim nima?» degan savolga javob berayliq
(Tizim (sistema) deganda, yagona maqsad yulida bir vaktning uzida xam yaxlit, xam o’zaro boglangan tarzda faoliyat ko’rsatadi-gan bir necha turdagi elementlar majmui tushuniladi.
Turli elementlardan tashkil topgan va turli maqsadlarga xiz-Mat kiluvchi tizimlarga misollar keltiramiz:

	Tizim turi	Tizim elementlari	Tizimning asosiy maqsadi
1.	Korxona	Odamlar, qurilmalar, materiallar, bino va h.k	Maxsulot ishlab chika-rish
2,	Kompyuter	Elektron va elektro­mexanik qurilmalar	Ma’lumotlarni qayta ishlash
3.	Telekommuni-katsion tizim	Kommunikatsiya vositalari, elementlar, aloqa kanallari, qurilmalar	Aloqa kanallarini uz-aro bog’lash va ma’lumot almashinuvini ta’min-lash
4.	Axborot tizimi	Kompyuterlar, kompyuter tarmoqdari, odamlar, axborot, dasturiy ta’minot va boshqalar	Axborotlarni avtomatlashgan holda qayta ish­lash

Informatikada «tizim» tushunchasi kuproq texnik vositalar va dasturlar tuplamiga nisbatan ishlatiladi.
Kompyuterning texnik qismini «tizim» deb tasavvur etish mumkin. SHuningdek xisobotlarni tayyorlash va elektron xujjat-lar oqimini boshqarish kabi amaliy vazifalarni xal kdlishga muljallaigan dasturlar tuplamini ham «tizim» deb xisoblash mum­kin.
Xush, bunday vaziyatda «Bu axborotlardan kaiday foydalanish kerak?» degan tabiiy savol turadi.
Bunday savolga javob berishda ma’lum ketma-ketlikda ish yuritishimiz lozim bo’ladi. Shuning uchun ishni axborotni olish, uni sakdash va bir joydan boshqa joyga uzatishdan, ya’ni axborot tizimlaridan boshlaymiz. Belgilangan maqsadga erishish uchun ax­borotlarni shakli va mazmuniga kura turlarga ajratish, ularni sakdash, izlay! va qayta ishlash printsiplariga, qayta ishlashda qullaniladigan usullar, shaxslar hamda vositalarning o’zaro bor-langan majmuiga axborot tizimi (AT) deyiladi.
Axborot tizimining asosiy vazifasiga berilgan turdagi ax­borotni izlash, uni kdyta ishlash va qisqa vaqt ichida kerakli joyga uzatish masalalarini hal qilish kiradi. Kompyuter axbo­rot tizimi bilan samarali ishlaydigan elektron qurilmadir.
SHaxsiy kompyuterlar hisoblash texnikasining yangi turdagi vositasi xisoblanadi. Ular yuqori darajada pishikdigi, ixcham ko’rinishi, kam energiya sarflashi va mobilligi bilan ajralib turadi. Axborot tizimida qullaniladigan vositalar namunalari
a) SDROM,
b) Video adapter
Ularning bu xususiyati avtomatlashtirilgan ishchi joylari yaratish imkonini beradi. Bunday avtomatlashtirilgan ishchi joyla­ri davlat boshqaruv organlari, loyiha-konstruktorlik byurola-ri, sanoat va kishloq xujaligi tashkilotlari, tibbiyot va o’quv muassasalarida keng qullaniladi.
XX asrning ikkinchi yarmi, xususan 60-yidlarda fan-texnika taraqqiyoti misli qurilmagan darajada tezlashib ketdi. Bu esa, uz urnida axborot oqimining kupayishiga olib keldi. Masalan, XX asrning oxirgi yillariga kelib, dunyoda bir kunda.chop etiladi-gan gazeta va jurnallar soni 100000 dan oshib ketadi. Tasavvur etish qiyin emaski, bo’larni uqib chiqishga inson umri yetmaydi. Kompyuterlar esa axborotlarni uqish, eshitish, kurish va qayta ishlashda foydalanuvchiga maksimal kulayliklar yaratadi.
Kompyuterlarning takomillashuvi dunyodagi barcha uzgarish-larni uz ichiga qamrovchi yagona axborot tizimini yaratishga im-koniyat yaratdi. Agar uttan asrning 60-70- yillarida axborotlar turiga qarab alohida-aloHida qayta ishlangan bo’lsa, 80-yillar oxiriga kelib ular yaxlit bir ko’rinishda - integrallashgan ax­borot tizimlariga birlashtirildi. 1983-85- yillarda yaratilgai va hozirda keng tarqalgan integrallashgan tizimlar - 8utrЬopu, Rgatexuogq ЬoSHz 1, 2, 3 va boshqalar bunga misol bo’ladi.
Korxonaning ma’lumotlar omborida korxonaning shtat ruyxa-ti, ishchi va xizmatchilar xakddagi ma’lumotlar, ish jadvallari, moddiy boyliklar, xom ashyo va kerakli kismlarni keltirish, ombordagi jamgarmalar, tayyor mahsulotlarni chiqarish, buyruq-lar, farmoyishlar va boshqa ma’lumotlar saklanadi. Agar ma’lu­motlar bir omborda bo’lsa, ularni ma’lumotlar omborini boshqarish tizimlari yordamida qayga ishlash mumkinligi oldingi bobda
aytib utildi. Lekin ma’lumotlar bir nechta kompyuterlarda, xatto turli joylardagi kompyuterlarda joylashgan bo’lsa-chi? Bunda biror ma’lumotdagi kichik uzgarish boshqa joydagilarining keskin uzgarish i ga olib kelishi mumkin. Masalan, biror ishchi man-sabini kutarish xaqidagi buyruq, nafaqat shu ishchining shaxsiy ishidagi uzgarishga, balki ish xakini tulash kaydnomalari, kor-xonaning ish haklaridagi ma’lumotlar, dam olish ta’tili gra-fiklari va shu kabi xujjatlarning uzgarishiga olib keladi.
Axborotlar turli joylardagi kompyuterlarda saklanganda taqsimlangan ma’lumotlar omboridan foydalaniladi. Bunda bi­ror axborotdan foydalanish uchun kompyuterlar bir-biri bilan axborot tarmog’i deb ataluvchi aloqa tizimlari orqali birlashti-riladi.
Barcha axborot tizimlarida axborotlarni saqlash, uzgartirish va qayta ishlash uchun oldingi bobda o’rganilgan ma’lumotlar om­boridan foydalaniladi. Axborot tizimlari va ma’lumot omborlari urtasida kat’iy chegara yuq. \ar kanday axborot tizimida biror-bir maqsad uchun yaratilgan ma’lumotlar ombori ishlati-ladi.
Ma’lumotlar omborini yaratishning eng muhim xossalaridan biri axborotning anikligidir. Albatta, kompyuterga kiritila-yotgan ma’lumotlarda xatoliklar ruy berishi mumkin. SHu bois, axborot tizimi xatolarni tuzatish va tashxis qilish vositalari-ga ega bo’ladi.
Kupgina ma’lumotlar bir yoki bir necha faylga kiritilishiga karamay, o’zaro mantikan bog’lanishga ega bo’ladi.
Xar bir axborot tizimida standart nazariy vositalar mavjud bulib, ularning vazifasiga kiritilayotgan ma’lumotlardagi man-tiqiy va sintaktik xatolarni aniklash va ular haqida foydala-nuvchiga xabar berish kiradi.
Axborotlar tizimida muayyan satrga kiritiladigan ma’lumot­lar uchun u kabul qiladigan kiymatlarning shartlari ko’rsatila-di. Kiritiladigan elementlar ushbu shartni qanoatlantirmasa, tizim bu xakda ma’lumot beradi va uni omborga kiritmaydi. Bun-day xrlga ma’lumotlarni chegirish deyiladi.
Bundan tashkari, arifmetik xatoliklar xam uchrab turadi. Arif­metik xatoliklar darajasini belgilash ancha murakkab ish hisobla-nadi. Biror amal natijasini hisoblashda uning aniklik darajasi (kasr qismi, verguldan sung nechta raqam olinishi)ni belgilash foy-dalanuvchining xohishiga bogliq va u tez-gez uzgarib turadi. SHuningdek matnli ma’lumotlarni kiritilayotganda, Muxamedov A.T. urni-ga Muxamedov A.P. yozib ketilishi mumkin. Bunday holda axborot tiziminingishonchliligi pasayishi mumkin. Bunday xrllarningol-dini olish uchun maxsus dasturlarni kullashga to’g’rikeladi.