Mavzu: Biznes faoliyati va uning turlari. Reja

3. Tijorat tadbirkorligi 
Tovar birjalari. Tijorat tadbirkorligi bilan shug„ullanuvchi-larning 
faoliyati tovar birjalari va savdo tashkilotlari bilan bog„liqdir. 
Tovar birjasi - ulgurji tovar bozorining shunday ko„rinishiki, unda xaridor 
oldindan tovar namunasi bilan tanishmagan bo„ladi. Tovar birjasida tijoratchi 
vositachilar va birja xizmatlari savdo-sotiq ishlarini birgalikda ishlab chiqilgan 
tartibga asosan amalga oshirish maqsadida ixtiyoriy birlashadilar. Tovar birjasining 
maqsadi erkin raqobatni boshqarish mexanizmini tashkil etib, uning yordamida, 
talab va taklifning o„zgarishini hisobga olgan holda, haqiqiy bozor narxlarini 
aniqlashdir. Tovar birja muntazam {faoliyat ko„rsatuvchi standartlar bo„yicha 
sotiluvchi ulgurji tovarlar g„alla, ko„mir, metal, neft, yoqoch va h.k) bozorining 
rivojlangan shaklidir. Bunday birjalar ko„p yillardan buyon barcha iqtisodiy 
rivojlangan davlatlarda faoliyat ko„rsatmoqda. Misol tariqasida Pondon (rangli 
metallar), Liverpul (paxta) Singapur (kauchuk) va boshqa birjalarni ko„rsatish 
mumkin. 
Haqiqatda tovar yetkazib beruvchilar bilan qilinadigan oddiy oldi-sotdi 
bilan bir qatorda, tovar birjalarida fyuchers muomalalari deb nomlanuvchi 

---

operatsiyalar bo„yicha shartnomalar tuzilishi mumkin. Bunday muomalalarda 
ko„zda tutilishicha, shartnomada ko„rsatilgan narxlarda pul to„lash, shartnoma 
tuzishgandon so„ng ma‟lum muddat o„tgach amalga oshiriladi. 
Tovar birjalari quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi: 
- savdo kelishuvlarining tuzilishida vositachilik qiladi; 
- tovar savdosini tartibga soladi, savdo operatsiyalarini boshqaruvi va 
kelishmovchiliklarni hal qiladi; 
- narxlar to„g„risida va ularga ta‟sir ko„rsatuvchi omillar haqida 
ma‟lumotlarni yig„adi va e‟lon qiladi. 
Tovar birjalari ishining ko„p qismini naqd tovarlar oldi-sotdisi (kassa 
muomalasi) emas, balki endi olinadigan tovar yoki shartnoma bo„yicha 
qo„yiladigan tovar (muddatli kelishuv) oldi-sotdisi tashkil qiladi. Tovar birjalari 
yopiq yoki ochiq bo„lishi mumkin. Yopiq tovar birjalarida faqat brokerlar - 
sotuvchilar va xaridorlar o„rtasidagi birja vositachilarigina qatnashishi mumkin, 
ochiq tovar birjalarida esa, birjaga tashrif buyurganlar ham oldi-sotdida ishtirok 
etishlari mumkin. Birja operatsiyalari bo„yicha birjalar qaqiqiy (real) tovar va 
fyuchers birjalariga bo„linadi. . 
Tijorat tadbirkorligining asosiy mazmunini oldi-sotdi bo„yicha kelishuvlar
va operatsiyalar boshqacha aytganda tovarlar va qayta sotish operatsiyalari 
tashkil qiladi. Tijorat tadbirkorlikning umumiy sxemasi, ma‟lum darajada ishlab 
chiqarish tadbirkorlik sxemasiga o„xshab ketadi. Ammo bundan farqli raviida 
material resurslari o„rniga tayyor tovarlar sotib olinadi. Shu tariqa, mahsulot ishlab 
chiqarish o„rniga tayyor mahsulot olish keladi. 
Tijorat bitimini tuzishdan avval bozorni marketing tahlilini qilish zarurdir. 
Umumiy holda marketing deganda, tijorat korxonasi, firmaning xo„jalik 
faoliyatini har tomondan boshqarish va tashkil qilish tizimi tushuniladi. Marketing 
savdo korxonasining faoliyatiga komlleks yondoshuvga asoslanadi. Marketing 

---

yordamida savdo korxonasining barcha muhim sikllari, ya‟ni, bozorni o„rganish, 
tovarni iste‟molchiga bo„lgan harakati, moliyaviy ta‟minlash va foyda olish amalga 
oshiriladi. 
Bu borada savdo korxonasiga ikkita o„zaro bog„liq talab qo„yiladi: 
iste‟molchi tabiatining o„zgarishiga iloji boricha ko„proq ko„rinish va raqobat 
sharoitida yashovchanlikni saqlab qolish. 
Savdo faoliyatida marketingning amalga oshirilishini muhim sharti uni 
rejalashtirilishi hisoblanadi. Marketing rejasi natura va pul ko„rinishida sotish 
hajmini belgilashning asosini bildiradi. Bu borada tovarlar-talab harakteri bo„yicha 
quyidagilarga bo„linadi: birinchi guruh - bozorni egallab ulgurmagan tovarlar; 
ikkinchi guruh - muhim talabga ega bo„lgan an‟anaviy tovarlar. 
Tezkor boshqaruv ishidan tashqari marketing tarkibi o„z ichiga bozorni 
o„rganish, holatni baholash, oldindan ko„rish, rejalashtirish (bu haqda yuqorida 
so„z yuritildi) kabi funksiyalar va bu funksiyalarni amalda bajarilishi ustidan 
nazorat o„rnatish kiradi. 
Agar bozorni oldindan qilingan tahlili va istiqboli tijorat bitimi olib 
borishni maqbul ekanligini bildirsa, tadbirkorga biznes-reja ishlab chiqishga to„g„ri 
keladi. Biznes-reja harakat fooliyati va qilinadigan sarf-harajatlar, kutilayotgan 
natijalar hisobi aks ettiriladi. 
Umumiy ko„rinishda har qanday tijorat bitimi dasturi o„ziga quyidagilarni 
mujassamlantiradi: 
— savdo-vosita xizmatlarini bajarish uchun ishchilarni yollash 
(tovar 
sotib 
olish, 
tashish, 
sotish, 
reklama 
ishini 
yuritish, 
zarur 
qujjatlarni rasmiylashtirish); 
' 
— tovarni saqlash va sotish uchun zarur binolar, omborlar, bazalar, savdo 
shaxobchalarini sotib olish yoki ijaraga olish; 

---

— keyinchalik sotishni ko„zlagan holda tovarlar sotib olish; 
— bitimni amalga oshirish uchun kredit olish va keyinchalik kreditni va 
undan foydalanganlik evaziga foizlari bilan qaytarish; 
— vositachilik ishlarini bajarib bergan chet korxonalar va-shaxslar bilan 
hisob-kitob qilish; 
bitimni rejalashtirish, rasmiylashtirish va boshqarish uchun zarur bo„lgan 
axborot olish;
xaridorga tovarlarni sotish va pul tushirish; 
— bitimni ro„yxatdan o„tkazish, soliq va moliya organlariga 
to„lovlarni to„lash. 
Nihoyat biznes-reja va harakatni muvofiqlashtirish rejasi ishlab chiqariladi. 
Agar bitim yirik va uzoq muddatli bo„lsa muddatlari ko„rsatilgan holda reja-grafik 
ishlab chiqilishi tavsiya etiladi. 
Yuqorida aytilgan masalalar yuzasidan respublikamizda tad birkorlikning 
ichki xo„jalik mexanizmi quyidagicha olib borilyapti, 
Agrar islohotlar maqsadi qishloq xo„jaligida tadbirkorlikni rivojlantirish 
orqali ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, mavjud salohiyattardan 
tejamli foydalanish asosida sifatli va arzon mahsulotlar ishlab chiqarib xalk 
turmush farovonligini oshirishdir. Tadbirkorlik iqtisodiy o„sishning omil sifatida 
bozor munosabatlarining shakllanishiga, mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilar va 
ularning o„zaro munosabatlari mexanizmini tarkib topishiga olib keladi. Yirik 
qishloq xo„jalik korxonalarid (ilgarigi jamoa va davlat xo„jaliklari) tadbirkorlikni 
yuzaga chiqarish uchun uning ichki mexanizmini bozor iqtisodiyoti talablariga 
moslashtirish zarurati tug„iladi. 
Xorijiy mamlakatlardagi tadbirkorlik faoliyati bilan shug„ullanishning 
nazariy va amaliy jihatlarini hamda mamlakatimiz qishloq xo„jaligida mavjud 

---

korxonalar faoliyatining ichki iqtisodiy munosabatlarini o„rgangan holda uning 
tarkibiy elementlarini biznes-reja orqali amalga oshirgan ma‟qul. Taklif 
qilinayotgan biznes-reja bilan amalga oshiriladigan ichki xo„jalik mexanizmi 
quyidagilardan iborat: 
1. Bozorni tahlil qilish. Agrosanoat majmui korxonalarining rivojlanish 
tendensiyalari, potensial raqobatbardoshlar, potensial isge‟molchilar. 
Tadbirkorlik loyihasining mohiyati. qishloq xo„jalik mahsulotlari va 
xizmat turlari, ma‟muriy va ishlab chiqarish personali, tadbirkor va uning sheriklari 
haqida ma‟lumotlar. 
3. Ishlab chiqarish rejasi. qishloq xo„jalik ekinlari agro texnikasi, 
pudratchilar xizmati, yer va suv resurslari, ishlab chiqarish obyektlari va ishlab 
chiqarish salohiyati, qishloq xo„jalik texnikasi, ehtiyot qismlar, yoqilg„i-moylash 
materiallari, o„g„it va boshqa materiallar yetkazib beruvchilar. 
4. Marketing rejasi. Narxlar, sotish kanallari, realizatsiya muddatlari, yangi 
mahsulot prognozi, maqsadli ko„rsatkichlar. 
5. Tashkiliy reja. Mulk shakli, mulk va yer paylari, korxona muassislari va 
ishtirokchilari, boshqaruv organlari, ularning funksiyalari va soni, tashkiliy 
struktura, mehnatni tashkil etish va unga haq to„lash shakli, ichki xo„jalik 
bo„linmalari va ularning o„zaro munosabatlari. 
6. Xavf-xatarni baholash. Korxonaning ojiz tomonlari, muqobil 
strategiyalar. 
: 
7. Moliya rejasi. Daromadlar va harajatlar, pul tushumlari va chiqimlar, 
balans, o„z-o„zini qoplash nuqtasi, mablag„lar manbalari va ulardan foydalanish. 
SHeriklar 
mulkining 
shakllanishi 
tadbirkorlik 
munosabatlari 
rivojlanishining asosiy harakatga keltiruvchi usullardan biridir. Bu yuqori 
mas‟uliyat, mustaqillik, xo„jayinlik hissi, moddiy manfaatdorlikka imkon yaratadi. 
Yangi xo„jalik mexanizmida qishloq xo„jalik korxonasini tadbir -korlik 

---

asosida qayta tashkil etish natijasida olingan mulk va yer paylari amalda 
qo„llaniladi. Bu paylarning egalari korxonaning qayta tashkil etgan tadbirkor 
sheriklar bilan shartnoma tuzadilar. Bunda sheriklar pay egalariga ijara haqi va 
ulushlaridan daromad to„laydilar. 
Taklif qilinayotgan tadbirkorlik tashkiliy-iqtisodiy mexanizmi asosiy 
ishlab chiqarish va xizmat ko„rsatish bo„linmalarining bozor munosabatlari 
shartlariga asoslangan o„zaro hamkorlikni nazarda tutadi. Ichki xo„jalik jamoalari 
munosabatlari tashkiliy-huquqiy shakllarda ham tovar va xizmatlarga oldindan 
belgilangan narxlar bo„yicha shartnoma asosida tashkil etilishi maqsadga 
muvofiqdir. 
Shartnoma tizimi mulkiy munosabatlar tizimini o„zgartirishga imkon 
beradi. Asosan ular uchta tipdagi shartnomalar bilan tartibga solinadi: yer ulushi, 
ijarasi, mulk payi badali, ishchi bilan mehnat shartnomasi bo„yicha. 
Bu shartnomalarning har biri alohida tuziladi va inkor etiladi. Yer ulushini 
ijaraga berib, lekin korxonada ishlamaslik va uning a‟zosi bo„lmasligi mumkin. 
Ishchi mehnat shartnomasini buzishi, lekin ijara shartnomasi yoki korxona 
a‟zoligini saqlab qolishi mumkin. Shartnoma tizimi bir tomondan sheriklar 
tanlashga, boshqa tomondan sheriklarga tadbirkorni tanlashga imkon beradi. 
Kimdir tadbirkor bilan ishlashni hohlamasa ulushini o„zi olishi yoki boshqaga 
berishi mumkin. 
Ushbu mexanizm orqali korxona hajmi optimallashtiriladi. Chunki hozirgi 
qishloq xo„jalik korxonalari davlat mulki sharoitida shakllangan. Agar xo„jalikda 
pul yo„q bo„lsa ham oylik o„z vaqtida berilgan va davlat bunga pul ajratgan. 
Rahbarlar korxonani davlat nomidan boshqargan. Endilikda esa korxona rahbari - 
tadbirkor o„z shaxsiy imkoniyati va qobiliyatidan kelib chiqib, ishni 
tashkillashtirssh va barcha oqibatlar bo„yicha mas‟uliyatni o„z bo„yniga olishi 
talab qilinadi. 

---

Yuqoridagi 
mexanizmining 
amalga 
oshishi 
birinchi 
navbatda 
tadbirkorning moliya, iqtisod, texnologiya va bozor sohalarida qanchalik bilimga 
ega ekanligiga ko„p jihatdan bog„liq bo„ladi. U qanday va qaysi yo„nalishlar 
bo„yicha o„z bilim saviyasini oshirishi va maslaxatlar uchun kimga murojaat 
qilishni avvaldan rejalashtirishi lozim. Har bir tadbirkorning ixtiyorida uchta 
resurs - moliyaviy, moddiy-texnik va ishchi kuchi bo„lishi lozim. 
Keyingi muammo (agar mablag„ bo„lsa) xo„jalik yuritish uchun zarur 
resurslarni qayerdan va qanchaga sotib olishdir. Servis xizmati tizimining 
shakllanib ulgurmaganligi (texnika, o„g„it, qurilish materiallari, yoqilg„i va 
boshqalarni sotish) tadbirkorlarning samarali faoliyat ko„rsatishiga salbiy ta‟sir 
ko„rsatmoqda. Tashkiliy-iqtisodiy mexanizm orqali resurslar bilan ta‟minlashning 
muqobil yo„llari tanlab olinadi. 
Tadbirkorlik ichki xo„jalik mexanizmi faoliyatida sotish va marketingni 
yo„lga qo„yish ushbu mexanizmining yanada samarali ishlashini ta‟minlaydi. 
Masalan, AQShda bitta fermerga beshta, mahsulotni qabul qilib oladigan, 
tozalaydigan, saqlaydigan, sotadigan hamkorlar to„g„ri keladi. Lekin bizda bu ishni 
korxonaning o„zida o„z ishchilari orqali yo„lga qo„yish maqsadga muvofiqdir. 
Qishloq xo„jalik mahsulotlarining harakat qilish tizimi iqtisodiy samarali 
kanallarni tanlashi hamda uning bevosita taqsimotini o„z ichiga oladi. Realizatsiya 
qilish tarmog„i tovarning ishlab chiqaruvchidan, oxirgi iste‟molchiga yetkazishda 
mahsulotni xaridorga yetkazuvchi yoki unga egalik qilish huquqini olishda 
qatnashuvchi korxonalar, tashkilotlar va firmalar yig„imidir. 
Korxona rahbariyati uchun chiqarilgan mahsulotni taqsimlash kanalini 
tanlash murakkab va muhim masaladir. Korxona tomonidan tanlangan kanallar 
marketing sohasidagi boshqa barcha qarorlarga: baho siyosatiga, vositachilar 
tanlashga, marketing faoliyati uchun xodimlar tayyorlashga, avtotransport va 
boshqa aralash tashkilotlar bilan shartnomalar tuzish sharti va muddatiga bevosita 

---

ta‟sir qiladi. 
Optimal tashqi qilingan taqsimot kanali tufayli mulkka egalik qilish 
huquqini olishdagi, mulkning joylashishi vaqtidagi uzoq muddatli uzilishlar 
bartaraf qilinadi. 
Tadbirkorlikning ichki xo„jalik mexanizmi ancha murakkab bo„lib, u 
butun xo„jalik yuritish jarayonini qamrab oladi. Mulkdorlarga, ya‟ni korxona 
egalariga o„z mulkiy huquqidan foydalanishga imkon yaratadi, korxonadagi ichki 
munosabatlarni o„zaro foydali holga keltirib ixchamtashtiradi, korxonani tashqi 
muhitga moslaydi. Sotish va marketing faoliyatini tadbirkorlikning muhim 
elementi sifatida amalga oshirilishiga olib keladi. 
4. Moliyaviy tadbirkorlik 
Tijorat 
banklari. 
Yuqorida 
biz 
tadbirkorlik 
faoliyati 
bilan 
shug„ullanuvchilar tijorat banklari va fond birjalari bilan bog„liq holda ish olib 
boradilar degan edik. Bozorning bu institutlarining mohiyati nimada? 
Tijorat banki — pul omonatlarini (depozit) qabul qilish va mi-jozlar 
topshirigiga ko„ra boshqa hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirish ishlari bilan 
shug„ullanuvchi, asosan tijorat tashkilotlariga haq to„lash asosida kredit beruvchi 
aksiyadorlik ko„rinishidagi moliya-kredit muassasadir. Tijorat bankining daromad 
manbai - depozit va qarz mablag„larning foiz stavkalari o„rtasidagi farqdir. 
Tijorat banklar operatsiyasi uch guruhga bo„linadi: passiv (mablag„ jalb 
etish), aktiv (mablag„ joylashtirish), tijorat - vosita (mijoz topshirig„iga ko„ra turli 
operatsiyalarni amalga oshirish) operatsiyalaridir. 
Bu banklar tijorat harakteridagi tavakkalchilik bilan ish olib boradilar. 
Chunki ular o„e mijozlariga avval belgilangan muddatlarda foizlarini qo„shib pul 
berishga majburdir. U yoki bu sabablarga ko„ra mijozlar talab qilgan paytlarda pul 
bera olmaslik ehtimolini oldini olish uchun tijorat banklari ma‟lum miqdorda pul 
zahirasiga ega bo„lishi lozim. 

---

Respublikamizda bunday banklar ko„paymoqda. Yana kelajakda, yaqin 
kunlarda xurmatli Prezidentimiz I. A. Karimovning tashabbuslari va 
ko„rsatmalariga asosan endi xususiy banklar ham ko„payib boradi. 
Fond birjalari. Moliyaviy tadbirkorlikning yana bir elementi, bozor 
instituti fond birjalaridir. 
Fond birjasi, deyilganda - kapital harakatini tezlatuvchi va aktivlarni 
qaqiqiy 
qiymatini 
aniqlashga 
yordam 
beruvchi, 
tashki-lotchilik 
bilan 
rasmiylashtirilgan, muntazam faoliyat ko„rsatuvchi qimmatli qoqozlar bozori 
tushuniladi. Fond birjasining faoliyati tamoyillari talab va taklifni tezkor 
boshhariluviga asoslanadi. Fond birjasida k,im/atpi k,oqozparni aylanishi, 
muomalada bo„lishi (kotirovkasi) ta‟minlanadi. Buning uchun birjaning muomala 
bo„limi mutaxassislari tomonidan birjadan o„guvchi barcha qimmatli qogozlarni 
sotib oluvchilar kurslari va sotuvchilar kurslariga muntazam ravishda baxo berib 
boriladi. Bu borada joriy kurslar doimiy ravishda tabloda ko„rsatib turiladi va 
maxsus byulletenlarda e‟lon qilib boriladi. Joriy kurslar ayni vaqtda qaysi birjada 
ma‟lum aksiyalarni qanday baxolarda sotib olish mumkinligini ko„rsatadi. Bu 
narxlar, maxsus formulalar orhali qisoblanib, birja faoliyati indekslarini olishda 
asos-iqtisodiy aqvolni belgilovchi o„ziga xos barometr qisoblanadi. 
Firma va korxonalar chet elda birjalarda ishtirok etmaydilar. Odatda ular 
birjalarda bank, birjaning yoki xolding brokerlik kompaniyalari orhali 
qatnashadilar. Bunday a‟zolar soni boshhariladi va ularning obro„-e‟tibori 
benuqson bo„lishi .shart. Bundan tashhari bunday a‟zolik pul talab qiladi. Masalan, 
Nyu-York fond birjasida xar bir o„rinning narxi 450 dan 6000 dollargacha 
o„zgarib, turadi, a‟zolar soni esa 1469 nafar bo„lib, 
o„zgarmaydi. 
Shu bilan bir qatorda kapitalizmning davlat-monopoliya sharoitida 
qimmatli qog„ozlar savdosi birjalarining roli bir muncha kamaydi. Buning asosiy 

---

sababi qimmatli qoqozlar savdosining katta qismini birjalar vositachiligisiz o„z 
qo„li ostiga olgan, quvvatli kredit-moliyaviy institutlarning vujudga kelganligidir. 
Shuningdek qimmatli qoqozlar savdosi birja rolining pasayishiga davlat tomonidan 
chiharilayotgan zayomlar xajmini ortib borayotganligi ham o„z tasirini 
ko„rsatmoqda. 
5. Konsultativ tadbirkorlik 
Konsultativ xizmat moqiyati va bosqichlari. «Konsultant» lotincha so„z 
bo„lib, maslahat beruvchi ma‟nosini anglatadi. Bu so„z orqali ma‟lum soha 
bo„yicha maslaxat beruvchi mutaxassis tushuniladi. Chet el amaliyotida boshqaruv 
masalalari bo„yicha pulli maslahat berish konsalting deb nomlanadi. Iqtisodiyot va 
boshharuv Yevropa Federatsiyasi konsultantlar Assotsiatsiyasining ta‟biricha: 
Menejment - konsalting mohiyati boshqaruv masalalari bo„yicha mustaqil 
maslahatlar berish va yordam ko„rsatish bo„lib, o„z ichiga muammolar va 
imkoniyatlarga baho berishda, zarur tadbirlar borasida tavsiyalar berishda va 
ularning bajarilishida yordam ko„rsatishda mujassamlangan. 
Sanoati rivojlangan davlatlarda konsultativ xizmatlar shaklida intellektual 
kapitalga mablag sarflash samaradorligi, yalpi qurilmalar va ilgor texnologiyalarga 
mablag„ sarflanishidan kam bo„lmaydi. 
Germaniyadagi taniqli «Porshe» avtomobil ishlab chiqarish firmasi 1991 
yilga kelib, inqiroz qolatiga tushib qoldi. Korxona rahbariyati Yaponiyadagi «Sin 
gidzyutsu» deb nomlanuvchi konsalting firmasiga murojaat qildi. «Sin gidzyutsu» 
(«Yangi texnologigya» ma‟nosini anglatadi) firmasi Yaponiyadagi mashhur 
«Toyota» firmasining sobiq xizmatchilarini yig„ib olib ish boshladi. Yaponiyalik 
konsultantlar ahvolni chuqur o„rganib chiqdilar va barcha ishlab chiqarish 
bo„linmalaridagi sarf-harajatlarni eng kam miqdorga tushirishni ko„zlagan holda 
“Porshe”da, ishlab chiqarishda uzluksiz Yaponiya tizimini joriy qila boshladilar. 
Mahalliy xususiyatlar, tajriba va an‟analarni hisobga olgan holda eski tizimga 

---

tuzatishlar kiritishdan voz kechdilar: tizim to„la zanjir bo„yicha ishlaydi yoki 
umuman ishlamasligi kerak, degan tushuncha bilan ish boshladilar. 
Uch yil vaqt o„tgandan keyin yaponchasiga qayta qurilgan «Porshe» 
o„zining natijalarini bera boshladi. Kompaniya kam harajatlar qilgan holda ko„p 
avtomobil ishlab chiqara boshladi. Ishlovchilar sonini 19 % ga qisqartirgan holda, 
ish tezroq va sifatliroq bajarila boshlandi. Yaponniyalik mutaxassislar tavsiyasiga 
ko„ra yiqish konveyyeri qisqardi, ko„plab yordamchi binolar yo„q qilindi, natijada 
zavod hududi 30 % ga kichraydi. Sifatsiz mahsulot ishlab chiqarish ikki barobar 
qisqardi. Avtomobillarni yig„ish sur‟ati 40 % ga oshdi. Bularning hammasi ilgari 
mavjud bo„lgan qurilma, jihozlar, o„sha ishchi va muhandislar yordamida amalga 
oshirildi. Ratsionalizatorlik taklifi berishga qiziquvchanligi ortgan zavod ishchilari 
va mutaxassislari oyiga ikki yarim , mingdan ortiq taklif kiritmoqdalar. Shunday 
qilib bir guruh yapon pensionerlari nemislarga yaponchasiga ishlashni o„rgatib 
qo„ydilar. 
Konsalting xizmati bir marotabalik og„zaki maslahatlar ko„rinishida 
berilishi mumkin. Lekin ko„p hollarda bu maslahatlar konsalting loyihalari 
ko„rinishida berilib, o„zida quyidagi bosqichlarni aks ettiradi: 
— muammolarni aniqlash (diagnostika); 
— qaror va loyihalar ishlab chiqish; 
— qaror va loyihalarni amalga oshirish. 
Loyihaning hajmiga qarab, yakuniy bosqich bir necha kundan boshlab bir 
necha oyni o„z ichiga olishi mumkin. Ayrim hollarda mijozlar bilan ishlash ko„p 
yillarga cho„ziladi. 
Konsultatsiya berish usullari. Bu usullar turlicha bo„lishi mumkin. Eng 
ko„p tarqalgani ekspert, jarayon va o„qitish usulidir. 
Ekspert konsultatsiyasi - konsaltingning nisbatan passiv shaklidir. Bu 
yerda konsultant diagnostikani qaror va tavsiyalarni ishlab chiqishni o„zi mustaqil 

---

allalga oshiradi. Mijoz esa konsultantni zarur axborotlar bilan ta‟minlaydi xolos. 
Jarayonli konsultatsiyada esa konsalting firmasining mutaxassislari 
loyihani ishlab chiqishning barcha bosqichlarida mijozlar bilan faol munosabatda 
ish olib borib, ularning g„oya va takliflarini hisobga oladi, konsultantlar mijozlar 
bilan birgalikda muammolarni tahlil qiladi, takliflarni ishlab chiqadi, o„qitish 
konsultatsiyasida esa mutaxassislarning asosiy vazifasi g„oyalar kelib chiqishiga 
zamin yaratishdir. Shu maqsadda ular mijozlar uchun ma‟ruzalar qiladilar, 
seminarlar o„tkazadilar, mijozlar uchun o„quv qo„llanmalari ishlab chiqadilar va 
shu tariqa nazariy va amaliy axborot bilan ta‟minlaydilar. 
Amaliyotda yuqorida ko„rib chiqilgan usullarning birortasi ham alohida 
qo„llanilmaydi, balki ularning uchalasi aralash holda qo„llaniladi. 
Sanoati rivojlangan xorijiy davlatlarda konsultatsiya xizmatlari ko„p 
yillardan buyon bozor iqtisodiyotinin.g eng muhim elementi sifatida qabul 
qilingan. Statistika tomonidan konsalting aloqida tarmoq sifatida tan olingan. 
AQShda bu tarmoqqa 700 mingga yaqin aholi xizmat qiladi, yillik ish hajmi esa 
deyarli 50 mlrd. dollarni tashkil qiladi. Konsalting xizmati turli-tumandir. 
Konsultantlarning Yevropa ma‟lumotnoma-ko„rsatkichida hozirgi paytda, 84 
turdagi konsalting xizmatlari ko„rsatilgan bo„lib, ular sakkiz guruhni tashkil qiladi: 
umumiy boshqaruv, ma‟muriyatlashtirish. moliyaviy boshqaruv, xodimlar 
boshqarmasi, marketing, ishlab chiqarish, axborot texnologiyasi, ixtisoslashgan 
xizmatlar. 
Konsultatsion loyihalarni amalga oshirilishini tashkil qilish. Firma-mijoz 
bilan aloqa vujudga kelishi bilan taklifni ishlab chiqarishga qirishiladi. Bu mijoz 
bilan konsultant hallkorlik loyiqani muqokama qilishdan boshlanadi. Dastavval 
firma-mijoz to„g„risida yetarli axborot to„planishi kerak bo„ladi. Konsultant firma 
to„g„risida quyidagilarni bilishi shart: 
Firma nima ishlab chiharadi va nima bilan shug„ullanadi; ishlovchilar soni 

---

va ularning mutaxassisligi; boshkaruv apparat xodimlari hissasi, ishlab chiqarish, 
ishlar va xizmatlar hajmi, harajatlar tarkibi, daromad miqdori va uning manbalari, 
firmaning moliyaviy ahvoli, shartnollalar soni sheriklarining ishonchliligi. 
Shundan keyingina ahvol o„rganiladi, uning o„zgarish dinamikasi va muammolar 
mohiyati tekshiriladi. Keyin bajariladigan ishlarning reja-grafigi tuziladi va zarur 
yuridik hujjatlar rasdliylashtiriladi. Reja-grafik tuzilishiga muhim e‟tibor 
qaratilishi va uning bajarilish muddatlari aniq belgilanishi lozim. Belgilangan 
muddatlarga rioya qilish yoki ishlarni muddatidan oldin bajarish konsultant 
obro„yi saqlab qolinishining muhim jihati hisoblanadi. 

---

Xulosa 
Ishni qay shaklda yakunlash, ya‟ni bu xizmat bo„ladimi yoki aniq natijaga 
erishiladimi, oldindan belgilar qo„yilishi shart. Bularning barchasi reja-grafikda 
aks ettiriladi. Buyurtmani bajarish jarayonida firma-mijozning psixologiyasi 
hisobga olinishi lozim. Ishning borishi davomida qiziqishi susayib boradi, shuning 
uchun uning qiziqishini kuchaytirib borish choralari ko„rilishi kerak bo„ladi. 
Buning uchun mijoz qiziqishi eng yuqori bo„lgan davrda qandaydir oraliq 
variantni amalga oshirish lozim. Bu firma-buyurtmachi rahbariyati uchun aniq 
taklif, xizmat yig„ilishida konsultant taklifini ko„rib chiqish, alohida takliflarni 
amalga oshirish borasida buyruqlar tayyorlash ko„rinishda bo„lishi mumkin. Ish 
yakunida yozma hisobot yoki loyihani amalga oshirish borasida reja-tadbirlar, 
tavsiyalar ro„yxati rasmiylashtiriladi.