Mavzu: Empirik va nazariy bilish qiyoslash. Reja

- tadqiqot - ob'ektni aniqlash maqsadida o'tkazilgan
ilgari ma'lum xususiyatlar (klassik misol - Ruterford tajribalari
a-zarrachalarning tarqalishi, natijada sayyora
atom tuzilishi);
- sinov- fanning ba'zi bir tasdiqlarini tekshirish uchun amalga oshiriladi (tekshirish eksperimentining misoli Neptun sayyorasi mavjudligi haqidagi farazni sinab ko'rishi mumkin);
- o'lchash - ob'ektlarning ma'lum xususiyatlarining aniq qiymatlarini olish uchun (masalan, metallarni, qotishmalarni eksperimental eritish; konstruktsiyalarning mustahkamligini o'rganish bo'yicha tajribalar).
O'rganilayotgan ob'ektning tabiati bo'yicha fizik, kimyoviy, biologik, psixologik, ijtimoiy tajribalar ajralib turadi.
Tadqiqot usuli va natijalariga ko'ra tajribalarni sifat va miqdoriyga bo'lish mumkin. Ulardan birinchisi ko'proq tadqiqot, izlanish xarakteriga ega bo'lishi mumkin, ikkinchisi esa o'rganilayotgan jarayon jarayoniga ta'sir qiluvchi barcha muhim omillarni aniq o'lchash imkonini beradi.
Har qanday eksperiment to'g'ridan-to'g'ri qiziqish ob'ekti bilan yoki uning o'rnini bosuvchi model bilan o'tkazilishi mumkin. Shunga ko'ra, tajribalar to'liq ko'lamli va model.Modellar eksperiment imkonsiz yoki nomuvofiq bo'lgan hollarda qo'llaniladi.
Tajriba tabiatshunoslikda eng ko'p ishlatilgan. Zamonaviy fan G. Galiley tajribalari bilan boshlandi. Ammo, hozirgi paytda u ijtimoiy jarayonlarni o'rganishda tobora ko'proq rivojlanmoqda. Eksperimentning ilmiy bilimlarning ko'payib borayotgan sohalariga kengayishi ushbu tadqiqot usulining ahamiyati ortib borayotganligidan dalolat beradi. Uning yordami bilan turli xil ob'ektlarning xususiyatlarining qiymatlarini olish uchun muammolar hal qilinadi, gipotezalar va nazariyalarning eksperimental sinovi o'tkaziladi va o'rganilayotgan hodisalarning yangi qirralarini topishda eksperimentning evristik ahamiyati katta. Eksperiment samaradorligi eksperimental texnologiyalarning rivojlanishi bilan ortib bormoqda. Bu o'ziga xoslik ham ta'kidlangan: fanda eksperiment qancha ko'p qo'llanilsa, u shunchalik tez rivojlanadi. Eksperimental fanlarning darsliklari tavsif fanlariga qaraganda tezroq nashr etilishi tasodif emas.

Ilmiy tadqiqot faqat empirik daraja bilan cheklanib qolmay, o'rganilayotgan ob'ektdagi muhim aloqalar va munosabatlarni ochib beradi, ular inson tomonidan ma'lum bo'lgan qonun asosida shakllanib, ma'lum nazariy shaklga ega bo'ladi.

Bilimning nazariy darajasida bilishning boshqa vositalari va usullari qo'llaniladi. Nazariy tadqiqot usullariga quyidagilar kiradi: idealizatsiya, rasmiyatchilik, mavhumlikdan beton, aksiomatik, aqliy tajribaga ko'tarilish usuli.
Mavhumlikdan betonga ko'tarilish usuli. "Mavhum" tushunchasi asosan inson bilimlarini tavsiflash uchun ishlatiladi. Xulosa deganda faqat tadqiqotchini qiziqtirgan xususiyatlar ajratib ko'rsatilsa, bir tomonlama, to'liq bo'lmagan bilim tushuniladi.
Falsafadagi "beton" tushunchasini ikki ma'noda ishlatish mumkin: a) "aniq" - xilma-xil xususiyatlar, munosabatlar va munosabatlarda olinadigan voqelikning o'zi; b) “beton” - ob'ekt haqida ko'p qirrali, keng qamrovli bilimlarning belgilanishi. Beton bu ma'noda mavhum bilimlarning teskarisi bo'lib xizmat qiladi, ya'ni. bilim, mazmuni sust, bir tomonlama.
Mavhumlikdan betonga ko'tarilish usulining mohiyati nimada? Mavhumlikdan betonga ko'tarilish bilimlar harakatining universal shaklidir. Ushbu usulga ko'ra, bilish jarayoni nisbatan nisbatan mustaqil ikki bosqichga bo'linadi. Birinchi bosqichda sezgir betondan uning mavhum ta'riflariga o'tish amalga oshiriladi. Ushbu operatsiya jarayonida ob'ektning o'zi, xuddi «bug'lanadi» va fikrlash, bir tomonlama ta'riflar bilan belgilangan mavhumliklar to'plamiga aylanadi.
Bilish jarayonining ikkinchi bosqichi aslida mavhumlikdan betonga ko'tarilishdir. Uning mohiyati shundaki, fikr ob'ektning mavhum ta'riflaridan ob'ekt haqida keng qamrovli, ko'p qirrali bilimlarga, idrokdagi aniqlikka o'tadi. Shuni ta'kidlash kerakki, bular bir xil jarayonning ikki tomoni bo'lib, ular faqat nisbiy mustaqillikka ega.