Mavzu: etikaning asosiy kategoriyalari

E’tiqod, iqror va amal.

E’tiqod dinga ichdan chuqur ishonadi ; iqror –so’zda buni tan olish ; amal-yaxshi ishlar bilan isbotlash.

Alisher Navoiyning «Maxbub ul qo’lib» asarida ushbu satrlarni ukiymiz . «Vafosizda xayo yo’q, xayosizda vafo yo’q. Har kimda bu ikki yo’q iymon yo’q va har kimda iymon yo’q-ondin odamiylik kelmak imkoni yo’q» ya’ni iymonsiz odam emas.
Xalqimizda ilmiy so’zi keng qo’llanadi, juda nurli va utkir tushunchalarni bildiradi. Xalqimizda «Iymonsiz» deyishdan ortik haqorat bo’lmasa kerak. Bu haqorat zamirida xudoga ishonch etiqot yo’q, xudodan dindan qaytgan, daxriy ma’nolaridan tashqari vijdonsiz,vijdonpurush, yaramas, razil, diyonadsiz tushunchalari ham ifodalanadi.
Bizningcha zamondoshimiz bo’lishi iymonli odamni qisqacha shunday tasvirlash mumkin. Etikodli, o’zining aniq masalalarga ega, taqvodor, ximmatli, oriyatli, or-nomusli, sharm-xayoli, vijdonli, andishali, insofli va shu kabi fazilatlar soxibidir.
Adolat so’zligi mazmunidan poklik, to'g'rilik, haqiqiy mujassamdir. Adolat bo’lgan joy gullab-yashnagan, xalq erkin bo’lgan adolat oyok osti qilingan joylari esa razolat kuyib surib, jamiyat tubanlikka yuz tutgan. Adolat bo’lmagan joydan norozilik, adolat, ziddiyat, qarama-qarshiligi paydo bo’lishi muqarrar. Musulmon kishi adolatli bo’lishi eng kerakli hislatlardan deb hisoblaydi. Ollox taolo bandalarini adolatga, yaxshilikka va qarindoshlariga gamxur va mexribon bo’lishiga buyuradi. Adolat dinimizda ardoklangan engulug’ hislatlardan biri. Bandasini yaratgan zaminni tolib unga buysunishlikni, uning Alloxga nisbatan qilgan adolatidir.
Agar uni tanimasa, bandalik qilmasa adolat mezonini qattiq bo’zgan bo’ladi.
Adolat Alloxni tanishda, kishilar o’rtasida hukm chiqarganda, oila farzand o’rtasida odillik bilan ish tutishida va boshqa ko’rinishlarda namoyon bo’ladi.
Insof iymon tuyg’usi, diyonat mezoni Amir Temur hayotining mazmunini tashkil etadi.
Olamning yarmiga jaxongir ersada ulug’ qudrat, zo’rlik-zo’ravonlikda emas, aksincha adolatda ekanligini anglagan.
Buyuk ajdodimiz Amir Temur aytganlaridek «Bir kunlik adolat yuz kunlik toat-ibodatdan afzaldir».
Adolatparvar insondagi utkir aql, sof muloxaza, toza kungil, oliyjanob va mard ekanini ko’rsatib turuvchi dalildir. Dunyoda adolatparvarlikdan ko’ra ko’rkamrok xulq va tabiat yo’q va undan ko’ra sharaflirok hislat va ikbol, ta’sirlirok naf qiluvchi narsani topish amri maxol.
Adolatli bo’lish so’zida turish, qat’iylik demakdir. Adolatli kishi soglom bo’ladi, xavf-xatar va qo’lfatdan uzoq bo’ladi.
Adolatli bo’lish-odobning ustuni, insoniylikning asosi hisoblanadi. Adolatli aytilgan so’z aytuvchiga ham, eshituvchiga ham manfaat yetkazadi.
Inson kamolotining fazilatlaridan hisoblangan adolat tushunchasi va adolat tuyg’usi Navoiy donishmandligining asosini tashkil etadi. Ongning mavjudligi adolatning mavjudligidir.
Navoiy tafakkur dunyosining bosh mezoni ham xuddi adolat bo’lgan.
Donolar xikmatiga amal qilgan yurtboshimiz I.A.Karimov adolat masalasini baland ko’tarib, undan o’z xalqini baxramand etmokda.
Uning munavvar yog’dularidan, adolat nuridan baxra topgan xalqimiz Vatan bog’ini obod qilib, tinch va osuda hayot kechirmokda.
Or-nomus va qard-qimmat boshida axloqiy kategoriyalar bilan bir qatorda shaxs bilan jamiyat o’rtasidagi munosabatlarni tartibga soladi, ishchilarning xulqiga ta’sir ko’rsatish vositasi bo’lib xizmat qiladi.
Or-nomus kategoriyasi ijodining jamiyatdagi o’z qimmatini anglashi hamda bu qimmatining jamiyat tomonidan tan olinishini ifodalaydi. Or-nomus axloqiy tushuncha sifatida ishchida shaxsiy ijtimoiy ahamiyati va ximmati hosil bo’ladigan fazilatlarning, ya’ni jamiyat. Baxt-saodati va uning taraqqiyoti uchun zarur bo’lgan fazilatlarning mavjudligini ko’rsatadi.
Or-nomus tushunchasi shaxsiy qard-qimmatni anglatishini o’z ichiga oladi. Bu axloqiy tushunchalar bir-biri bilan uzviy aloqada va ko’p jixatdan bir-biriga o’xshaydi.
Or – bu o’ziga nomunosib yoki ko’rilmagan ishdan, narsadan xijolat tortish, uyalish, uyat va nomus qilish tuyg’usidir. Bundan o’z o’rnida hozir qilish yoki bo’lmasa obru e’tibor, fikrlanish ma’nolarini ham bildirish mumkin. Oriyat – bu or-nomusdan tashqari izzat-nafs, qadr tuyg’usidir. Odatda oriyatli odamlar o’zlari va oilalarining izzat-nafslarini yuksak tutadilar va o’zgalarni ham qadrlay biladilar.
Nomus – bu iffat, bokiralik ma’nolaridan tashqari o’z mavqeini saqlash, ulug’lash va ardoklash, xijolat tortish tuyg’ularini, oila va ajdodlar sha’niga turmushini ma’nosini ham ifodalaydi. Odatda nomusli odam ma’naviy qadriyatni moddiy boylikka almashishni o’ziga ep ko’rmaydi.
1991 yil 1 sentyabrda o'zbek xalqiga baxt qo’lib boqdi. Xalqimiz uzoq asrlar davomida inqik bo’lib kutgan orzusi mustaqillikka erishdi. Istiklol tufayli urf-odatlarimiz, qadriyatlarimiz qayta tiklandi. Natijada farovonlik, osoyishtalik baxtiga erishdik. Bugungi kunda har bir O'zbekistonlik o’zini ona yurtining ajralmas bo’lagi deb his qiladi va undan faxrlanadi, ya’ni o’zini baxtli deb biladi. Baxtli bo’lish orzusida yashagan kishining qalbi pok bo’lishi, o’z nafsini tarbiyalash, yaxshi ishlarni bajarishni odat qilishi zarur.
Kishilar boshqalar bilan bo’lgan munosabatlari o’z muvaffaqiyatlariga erishganlarida, ijodiy ishlaridan mamnun bo’lganlarida o’zlarini baxtli sezadi.
Shuning uchun ham xalqimizda «Kishining baxti-bir bilagi», «Baxt yo’lda emas, qo’lda», «Baxtli odam izlama, baxt yo’lini izla» kabi maqollar mavjud.
Hamma narsa bo’la turib, obrusi bo’lmagan odam eng baxtsizdir. Kishi qalbidan joy olish eng ulug’ baxt. Baxtni sovg’a qilib bo’lmaydi.
Har bir kishi o’zini baxtli bo’lishini orzu qiladi. Ammo baxtli bo’lish hammaga ham nasib etavermaydi. Baxtli bo’lgan kishilar hayotiga nazar tashlang. Ularning ko’pchiligi mehnat bilan hurmat qozongan.
Hayotda oilani tinch – totuvligi, farzandlarining kamoli ham katta baxt. Shu bois har bir kishi uchun oila baxtdan ulug’ baxt bo’lmasa kerak. Abdulla Kaxxor baxt haqida shunday yozadi:»Baxtni birovlarning ostonasidan izlashning o’zi baxtsizlikning boisi»Baxtli kishi doim kuvnok yuradi. Uning aqli ilmi – baxt hammasidir.
Axloqiy etikaviy muammolar qatorida yashashidan maqsad va hayotining ma’nosi haqidagi, insonning va vazifasi haqidagi, kishilar hayotining maxfiy sirlari va murakkabligi haqidagi masala markaziy o’rinlardan birini egallaydi. Hayotning ma’nosi muammosibuyicha hayot faoliyatning umumiy yo’nalishi to'g'risidagi masalalar. Hayot bemani bo’lmasligi uchun nima qilmay, qanday yashash kerak degan savolga javob izlash har bir kishining dikkat markazida bo’lib kelgan va turadi, axir kishi nimanidir o’zgartirish uchun va shu bilan birgalikda o’zini bunday o’zgartirishlarga qobil shaxs sifatida qaror topshirish uchun dunyoga kelgan.
Etika ishonch hayotini tan olgan holda faqatgina hayotini to'g'ri tushinishga kishiga ishonch bagishlaydi, uning xulqiga, yurish turishiga maqsad sari to'g'ri yo’nalish beradi deb hisoblaydi.
Hayotning haqiqiy ma’nosi «Yashashningn siri» jamiyat rivojlanishining yetilgan vazifalariga qoyib berishdan, ijodiy mehnatdan iboratdir.
Inson o’z hayotining oqilona asosini va vazifasini, o’z istikbollarni, butun afoliyatiga ko’ra bilimi anglashishi va utshinishi kerak. Agar maqsadni oshirish yo’lida inson birma – bir o’tib bo’lmas to’siqqa uchrasa, u o’z hayot ma’nosidan maxrum bo’lmasligi uchun umumiy hayotiy yo’liga muofiq keladigan boshqa olijanob maqsadlarni qanchalik olijanob, sakson bo’lsa hayotning ma’nosi shunchalik teran va ahamiyatlirok bo’ladi.
Birok inson hayotining ma’nosi faqat jamiyat baxt saodatga erishganligiga bog’lab qoyish yaramaydi, hayotning ma’nosi o’z – o’ziga xizmat qilishda ham, shaxsiy baxtga erishishda ham namoyon bo’ladi.