Mavzu: fonetika. O’zbek tilining tovush tizimi

---

MAVZU: FONETIKA. O’ZBEK 

TILINING TOVUSH TIZIMI 

104-guruh talabasi Sobirova A.R.

---

• Reja:

• 1. Fonetika – tilshunoslikning nutq tovushlarini o'rganuvchi

maxsus sohasi.

• 2. Fonetika va fonologiya, ularning o'zaro munosabati va farqi.

• 3. Fonetikaning sohalari.

• 4. Nutq a'zolari.

• 5. Nutqning fonetik bo'linishi.

---

Fonetika so'zi grekcha «phone» so'zidan olingan bo'lib, 

tovush demakdir. Demak, fonetika tovush haqidagi

ta'limotdir. Biroq tabiatda tovushlar ko'p, ularning xili, turi

cheksiz, chegarasiz, shuning uchun borliqdagi tabiiy to-

vushlar, ularning xususiyatlari bilan «Fizika»ning maxsus

sohasi (akustika) shug'ullanadi, tilshunoslikning maxsus

sohasi bo'lgan «Fonetika» esa faqat nutq tovushlari, 

ularning xususiyatlarini o'rganadi va o'rgatadi.

---

• Ko'rinadiki, fonetika tilning tovushlar tizimi, ularning tuzilishi, 

nutq jara-yonida o'zgarishi, o'zaro almashinishi, nutqiy holat

bilan aloqador bo'lgan bo'g'in va uning turlari, so'z urg'usi

haqida nazariy va amaliy ma'lumot beradigan tilshunoslikning

maxsus sohasidir. 

• Fonetika garchi nutq tovushlari bilan shug'ullansa ham, 

tilshunoslikning leksika va grammatika sohalari bilan ham 

bog'liq, chunki nutq tovushlari ma'noviy farqlantiruvchi til

birligi bo'lganligi uchun so'z bilan aloqador, so'zning tuzilishiga

va ma'nosini farqlashga xizmat qiladi. So'zning bu xususiyatlari

bilan leksikologiya ham shug'ullanadi, bu jihatda fonetika va

leksika (leksikologiya) birbiri bilan aloqadordir. 

---

• Grammatika ham so'z va uning tarkibi, o'zgarishi (bu fonetik –

tovush tarkibi va tovush o'zgarishi hamdir) bilan shug'ullanganligi

sababli ham leksika, ham fonetika bilan aloqador. Bularning

barchasi tilshunoslikning birbiri bilan chambarchas bog'liq

bo'lgan, biri ikkinchisisiz yashay olmaydigan maxsus sohalaridir.

• So'nggi paytlarda tilshunoslikda fonetika va fonologiya birbiridan

farq-lana boshlandi. Aslida bular – bir sohaning ikki tomoni

bo'lib, ularning farqi shundaki, fonetika nutq tovushlarining hosil

bo'lishi, artikulyatsion va akus-tik xususiyatlari bilan shug'ullansa, 

fonologiya ko'proq tovush, urg'u va ohangning ma'no tomoni –

ma'noni farqlantiruvchilik xususiyati bilan qiziqadi.

---

• N.S.Trubetskoy fonetika nutq tovushlarini, fonologiya esa til

tovushlarini o'rganadi. Siyosiy iqtisod fani mahsulotshunoslikka

qanday munosabatda bo'lsa, fonologiya ham fonetikaga shunday

munosabatda bo'ladi, degan. 

• Fonetik birliklarga tovush, bo'g'in, urg'u, ohang kiradi; 

fonologik birlik-larga esa fonema, sillabema, aksentema,