Mavzu: jismoniy tarbiyaning didaktik tamoyillari

Talablarni asta-sekinlik bilan oshirish (progressivlashtirish) printsipi
Jismoniy tarbiya jarayonining talablarni asta-sekinlik bilan oshirish printsipi mashg’ulotlarda shug’ullanuvchilarga qo’yilayotgan talablarning umumiy tendentsiyasi (yo’nalishi)ni ifodalab, yangi, qiyin vazifalarni tanlash, qo’llash, bajarishni, asta-sekinlik bilan unga bog’liq bo’lgan jismoniy yuklamalarning, hajmi va intensivligini oshirishni, me’yoriga e’tiborni o’z ichiga oladi.
Jismoniy yuklamalarni oshirishning umumiy yo’nalishi bilan vazifalarni yangilash zaruriyatining doimiyligi.
Jismoniy tarbiya jarayoni nagruzkani oshirish mashg’ulotdan-mashg’ulotga, bir etapdan boshqa etapga uzluksiz o’zgarib boradi. Xarakterli belgilari: mashqlar murakkablashtiriladi, ular ta’siri darajasi va davomiyligi o’zgartirib boriladi.
Shuning uchun jismoniy tarbiya jarayonida harakat faoliyatlarining bir shakldan ikkinchi shakliga aylanishi aytarli darajada qiyin bo’lib, birinchi navbatda, harakat tarkibida bo’ladigan o’zgarish haqida ma’lumot berish vazifasini hal qilish uchun zarur bo’ladi.
Tabiiyki, mashqni yangilamay turib, hayot uchun ahamiyati zarur bo’lgan harakat malakalari va ko’nikmalarini yuzaga keltirish qiyin. Bu keyinchalik takomillashtirishning shartiga ham aylanishi mumkin, chunki, mashq qancha yangilansa, harakat malakasi va bajara bilish zaxirasi shuncha kengayadi. Shu sababli harakat faoliyatlarining yangi shaklini o’zlashtirish, egallash, oldin egallangan malaka va ko’nikmalarni takomillashtirish osonlashadi. Yana ham ahamiyatlisi, turli hil harakat koordinatsiyalarini o’zlashtirish jarayoni natijasida sodir bo’ladigan qiyinchiliklarni yengish (harakat vazifalari)ni hal qilishda, o’z-o’zidan mashqlarni koordinatsiyalash qobiliyati rivojlanadi va ularni takomillashtirishning bepoyon ufqlari ochiladi.
Jismoniy tarbiya jarayonida harakat faoliyatlarining shakllarini qiyinlashtirish jismoniy nagruzkaning barcha komponentlari oshib borishi bilan kuzatiladi. Bu o’z navbatida quyidagi jismoniy sifatlar: kuch, tezkorlik, chidamlilikni rivojlanishiga sabab bo’ladi.
Jismoniy mashqlar ta’siridan organizmda sodir bo’layotgan ijobiy o’zgarishlar darajasi (ma’lum darajadagi fiziologik chegarada) jismoniy yuklamalarning hajmi va intensivligiga proportsionaldir. Lozim bo’lgan barcha shartlarga rioya qilinsa, nagruzka me’yori yangi toliqish chegarasi boshlanadigan joydan oshirib yuborilmasa uning me’yori qancha yuqori bo’lsa, organizmdagi adaptatsiya davri shunchalar ahamiyatli va pishiq bo’ladi, nagruzka qanchalik intensiv bo’lsa, tiklanish va “yuqori tiklanish” jarayoni shunchalik katta quvvat bilan kechadi. Qayd qilinganlar tajribada mushaklarning energiya resurslarining tiklanishi misolida isbotlangan.
Organizmning javob reaktsiyasi bir hil nagruzkalarga o’zgarmas bo’lib qolavermaydi. Chunki, jismoniy nagruzkaga moslashgan sari undan organizmda sodir bo’ladigan biologik o’zgarishlar eskiradi. Bajariladigan harakat faoliyatiga sarflangan energiya ozayadi, o’pka ventilyatsiyasi, yurakning minutli urish chastotasi va qon bosimi kamayadi. Qon tarkibidagi bioximik va morfologik o’zgarishlar sezilmas darajaga ko’tariladi. Fiziologik nuqtai nazaridan “xizmatni tejamlashtirish” sodir bo’ladi. Organizmning funktsional imkoniyatining o’zgarmas ishlariga moslashishining ortishi oqibatida shu ishni bajarishga energiya sarflashni iqtisod qilish, faoliyatni qisman zo’riqish bilan bajarishga olib keladi.
Qayd qilinganlar organizning jismoniy yuklamalarga biologik moslashish deb tushunilishi lozim. Bu jismoniy tarbiya jarayonining yetakchi qonuniyatlaridan biridir.
Demak, biologik moslanish sodir bo’lmasa organizmdagi o’zgarish, ya’ni harakat sifatlarning rivojlanishi, o’sish to’xtaydi. Bu nagruzkani tizimli o’zgartirib, uning hajmi va intensivligini oshirib borish talabini qo’yadi.
Amaliyot bu qonuniyatni jismoniy madaniyat va jismoniy tarbiya jarayonida ruhiy sifatlarni ham tarbiyalashga taalluqli ekanligini ko’rsatadi. Jismoniy sifatlarni rivojlantirishda ruhiy sifatlar, shu sifatni talab qiluvchi faoliyatlarni bajarish orqali rivojlantiriladi. Ruhiy sifatlarni namoyon qilish darajasi ruhiy qiyinchiliklarning o’lchoviga bog’liq. Shunga ko’ra, ruhiy holatni tarbiyalash maxsus jismoniy yuklamalar va topshiriqlarni asta-sekinlik bilan oshirib borish orqali amalga oshiriladi.