Mavzu: Kasbiy-pedagogik ta’limning tarixi: muammolar va rivojlanish istiqbollari Pedagogika tarixini davrlashtirish muammosi

Yangilik kiritish” (Innovatsiya) tushunchasi yangiliklarda ham, ushbu yangilikni amaliyotga tatbiq etish jarayoni sifatida ham tushuniladi.

“Innovatsion pedagogika” termini va unga xos bo’lgan tadqiqotlar G’arbiy Evropa va AQShda XX asrning 60-yillarida paydo bo’ldi. Innovatsion faoliyat F.N.Gonbolin, S.M.Godnin, V.I.Zagvyazinskiy, V.A.Kan-Kalik, N.V.Kuzmina, V.A.Slastenin va boshqalarning ishlarida tadqiq etilgan. Bu tadqiqotlar innovatsion faoliyat amaliyoti va ilg’or pedagogik tajribalarni keng yoyish nuqtai nazaridan yoritilgan.

V.A.Lazerev, A.I.Prigojin, V.A.Slastenin, O.G.Xomeriki, M.M.Potashnik, J.Yo’ldoshev, N.Azizxo’jaeva, K.Zaripov, Sh.Qurbonov, E.Seyt – Xalilov va boshqa olimlar amaliyotda ta’lim rivojlanishini,  unga oldin mavjud bo’lmagan komponentlarni kiritish, yoki ularni takomillashgan turlariga almashtirishni  pedagogik yangilanish tarzida tushunadi. Ular yangilanishni yangilik tarzda tushunish lozim deydi. Yangilanishni nisbiy tushuncha tarzida ifodalab, o’zgarishlarni quyidagi sifatlar bilan xarakterlanishini ifodalaydi: o’zgarish predmeti, ya’ni ta’lim tizimida qayta o’zgartiriladigan predmet; o’zgarishlar teranligi (yangilik kiritish natijasidagi o’zgarish darajasi); o’zgarishlar masshatabi; yangilanish manbalari (hajmi); ishlab chiqilganlik darajasi.

Ba’zi mualliflar pedagogik yangilanishlarni ilg’or tajribaning xususiy shakli tarzida qaraydi. Ularni radikal yangiliklar bilan tenglashtirib, quyidagilar bilan bog’lab tushuntiradi; dolzarb muammoning yangi echimi, ulardan foydalanish yangi sifat o’zgarishlariga olib keladi, ularni qo’llash tizimdagi boshqa komponentlarni ham sifat jihatidan o’zgartiradi. Bunda yangilanishlar tizimining bir sifatli holatdan ikkinchi holatga o’tishi tarzida tushuniladi.

Yangilik muayyan ta’lim tizimi ichida mavjud bo’lib, yangilanish asosida yuzaga keladi. Shu tarzda yangilanishni yangilik yaratish, qo’llash va o’zlashtirish hisobiga ta’lim rivojlanishi jarayoni sifatida tushunish mumkin.

Yangilanish ta’lim jarayonining qaysi bo’lagida o’zgartirish kiritishni aniqlashdan boshlanadi.

Pedagogik yangilanish predmeti-yangilanish jarayoni samaradaorligi va ularni aniqlovchi omillar orasidagi bog’liqlik, shuningdek, o’zgarishlar samaradorligini oshirish maqsadida shu omillarga ta’sir etish usullaridan iborat.

Innovatsion jarayonlar quyidagi bosqichlarga ajraladi:

1. 
   Yangi g’oyalarning tug’ilishi va yangilanish kontseptsiyasining paydo bo’lish bosqichi. Bu shartli ravishda fundamental va amaliy izlanishlar natijasi tarzida yangilik yaratish deyiladi.
   
2. 
   Yaratish bosqichi. Muayyan ob’ektda amalga oshirilgan yangilik – moddiy yoki ma’naviy narsa – namuna.
   
3. 
   Yangilik kiritish bosqichi. Yaratilgan yangilik amaliyotga tatbiq etiladi, qayta ishlanadi. Bu bosqich kiritilgan yangilikdan yuqori samaraga erishish bilan yakunlanadi.
   

So’ng yangilikning mustaqil harakatlanishi boshlanadi. Yangiliklar qo’llanilish jarayonida yanada boshqa bosqichlarga ajraladi.

4. 
   Yangiliklarning hayotga tatbiq etish bosqichi. Yangiliklarni boshqa sohalarga ham keng qo’llashda namoyon bo’ladi.
   
5. 
   Muayyan sohada yangilikning turg’un xizmat qilish bosqichi.
   

Yangilikni qo’llash davomida yangilik o’zining yangilik xususiyatini yo’qotib boradi. Mazkur bosqich yangilik o’rniga undan ham samarali yangiliklarni tatbiq etish bilan yakunlanadi. Bir yangilik o’rnini undan ham samaraliroq bo’lgan boshqasi egallaydi.

6. 
   Yangiliklarni boshqa yangilik bilan almashtirish maqsadida yangiliklar masshtabini qisqartirish bosqichi.
   

Ta’lim sohasida innovatsion jarayonlar ikki turga bo’linadi:

1. 
   Stixiyali ravishda amalga oshadigan innovatsiyalar.
   

Innovatsion jarayonni amalga oshirish shartlari, vosita va  yo’llari tuzilishini to’liq anglamagan yoki uni tug’dirgan ehtiyojga bog’lanmagan holda amalga oshiriladi. Bu tarzdagi innovatsiyalar ko’pincha ilmiy asoslar bilan bog’liq bo’lmay, empirik asosda vaziyat talablaridan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Bunday innovatsiyalarga novator o’qituvchilar, tarbiyachilar, ota-onalar  faoliyatlarini misol keltirish mumkin.

2. 
   Ta’lim tizimidagi innovatsiyalar ongli, maqsadga yo’naltirilgan, ilmiy ishlab chiqilgan fanlararo faoliyat natijasi hisoblanadi.
   

Ta’lim soxasidagi innovatsiya ta’lim-tarbiya maqsadi, mazmuni, usul va shakllari, pedagogik jarayonni tashkil etishda yangiliklar kiritishni nazarda tutadi.

Innovatsion jarayon bir necha bosqich va vositalar yig’ini yordamida ilmiy yangilik yoki g’oya, ijtimoiy yangilikka, shu qatorda ta’lim yangiligiga aylanadi. Bunda yangilik kiritish innovatsiya natijasi sifatida qaraladi, innovatsion jarayon esa, umumiy tarzda quyidagi uch bosqich rivojlanishi tarzda tushuniladi: g’oyalarni berish (ilmiy yangilik ochish), g’oyalarni amaliy jihatdan ishlab chiqish va uni amaliyotga tatbiq etish.  Innovatsiyalarni quyidagicha tasniflash mumkin:

1. 
   Funktsional imkoniyatlariga       qarab,             barcha            pedagogik             innovatsiyalar:  
   

yangiliklar samarali ta’lim jarayonini ta’minlaydigan shartlar (ta’limning yangi mazmuni, innovatsion ta’lim muhitlari, ijtimoiy-madaniy sharoitlar);yangilik – pedagogik vosita, texnologik ta’lim loyihalari va hakazo; tashkiliy boshqaruvga oid yangiliklar (ta’limning sifatli xizmat qilishini ta’minlaydigan echimlar).

2. 
   Innovatsiyalarni amalga oshirish va tatbiq etish sohasiga qarab: ta’lim mazmunida; o’qitish texnologiyalari, ta’lim tizimining tarbiyaviy sohasida; pedagogik jarayon qatnashchilari o’zaro ta’siri tizimida, pedagogik vositalar tizimida.
   

Tizimli innovatsiyalar – bu muayyan muammo doirasidan kelib chiqadigan, aniq maqsad, vazifalariga ega innovatsiyalardir. Bular o’qituvchi va o’quvchi-talabalar qiziqishlari asosida tuzilib, uzviylik xarakteriga ega bo’ladi. Bunday innovatsiyalar puxta tayyorlanib, ekspertlardan o’tadi va zarur vositalar bilan  ta’minlanadi (kadrlar, moddiy, ilmiy-metodik ta’minot).

Xullas, O’zbekiston sharoitida pedagogik innovatsiyalar asosan pedagogik tizimni takomillashtirish, shu asosda ta’lim-tarbiya jarayonini samarali tashkil etishga yo’naltirilgan pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish va ta’lim jarayoniga tatbiq etishga qaratilgan.

Nazorat savollari:

1. Kasbiy pedagogik ta’lim haqida

2. Kasbiy pedagogik ta’limning muammolari

3. Kasbiy pedagogik ta’limnmg rivojlanish istiqbollari

1 Зарипов К. Ўқитувчилар малакасини оширишда мактаб раҳбарининг роли. – Т.: “Ўқитувчи”, 1993, 97 – бет.

2 Очилов М. , Очилова Н. “Ўқитувчи одоби”. – Т.: “Ўқитувчи”, 1997, 6-бет.