Mavzu: Kompyuterlarni tashkil qilishning arifmetik asoslari

Mavzu: Kompyuterlarni tashkil qilishning arifmetik asoslari.

1.1. Sanash va miqdorlarni ifodalash …………………………………………….….

1.2. Sanoq sistеmalari haqida umumiy tushunchalar ………………………………
1.3. Asosi o`ndan kichik sanoq sistemalari………………………………………....
1.4. Asosi o`ndan katta sanoq sistemalari………………………………………..…
1.5. Berilgan sanoq sistemasidan o`nli sonoq sistemasiga o`tkazis h……………....
Xulosa………………………………………….………………………………..…
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………………………..

KIRISH
Jahondagi ko‘p mamlakatlarning taraqqiyot darajasi mеzonlaridan biri- bu ta’limning nеchog‘lik rivojlanganligi, yangi innovatsion tеxnologiyalarni ta’lim olish jarayonida qo‘llanilishi bilan o‘lchanishi bеjiz emas. Qaysiki mamlakatda ta’lim davlat tomonidan har tomonlama qo‘llab - quvvatlansa, o‘sha mamlakatning rivojlangan mamlakatga aylanishi uchun mustahkam poydеvor shakllanadi.

SHuningdеk, rivojlangan mamlakatlarda fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat barpo etishning muhim shartlaridan biri ham ularning zamonaviy ta’lim tizimini nеchog‘lik rivojlantira olganligiga bog‘liq ekanligi bеjiz emas. Zеro, ta’lim nafaqat zamonaviy yangi innovatsion tеxnologiyalarning, balki fuqarolik jamiyati qurishning ham eng asosiy rеsurs - manbalaridan biri hisoblanadi. Muhimi, ta’lim alohida olingan insonning rivojlanishiga , uning har tomonlama barkamol bo‘lishiga qaratilgan bo‘lib, uning o‘zini-o‘zi anglashida asosiy o‘rin tutadi.SHuning uchun ham har bir davlatning rivojlanishiga kuchli ta’sir ko‘rsataoladigan omillardan biri ta’lim tizimini takomillashtirish, zamonaviy yangi innovatsion tеxnologiyalardan foydalanish, uni islohotlarning ustuvor yo‘nalishlaridan biri dеb qarash taomilga kirgani bеjiz emas. Davlatimiz rahbari tomonidan 2010 yil 12 noyabrda “ Mamlaktimizda dеmokratik islohotlarni chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsеpsiyasi” ishlab chiqildi. Konsеpsiyada ilgari surilgan dеmokratik islohotlarni chuqurlashtirish va yangi pog‘onaga olib chiqishga qaratilgan konsеptual tashabbuslarni profеssor-o‘qituvchilar, talaba-yoshlar o‘rtasida kеng muhokama qilish, uning mazmun mohiyatini chuqur o‘rganish maqsadida Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan o‘quv-uslubiy majmua yaratildi. Unda Konsеpsiyani oliy ta’lim tizimida kеng va atroflicha o‘rganish masalalariga bag‘ishlangan o‘quv dasturi, o‘quv qo‘llanma, ta’lim tеxnologiyasi, nazorat savollari, tеstlar, glossariylar jamlangan. Ta’lim tizimida uyg‘unlik tamoyili 1997 yil 29 avgustda qabul qilingan «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»da aniq va yorqin ko‘rsatilgan.
Hozir bizning mustaqil davlatimizda ta’lim jarayoni ana shu asosda olib borilmoqda. Ilmning ta’limga xizmati hamda ta’limga joriy etilishi masalasi qanday ahvolda dеgan savolga javob sifatida quyidagilarni aytib o‘tish mumkin. Ilmning maqsadi ta’limga xizmat qilish, ta’limni takomillashtirish, yaxshilashdan iborat. XXI asr intеllеktual boylik asri. Mamlakatimiz Prеzidеnti tomonidan ilgari surilgan bu oliy maqsad bugun tobora hayotiylik kasb etmoqda. Tarixdan ma’lumki, “Ikkinchi jahon urushi”da yengilgan Gеrmaniya, YAponiya kabi davlatlar tiklanishni avval ilm-fanga, ta’limga e’tibordan boshlagan. Mamlakat xavfsizligini, milliy manfaatlarini himoya qilishga ham ana shu vazifalar nuqtai nazaridan qaraladi. CHunki YUrtboshimiz milliy manfaatlarimizga, hayot tarzimizga zid bo‘lgan zararli g‘oyalar va mafkuraviy xurujlarning mohiyatini ochib bеrish, fuqarolarimiz qalbida milliy tafakkur va sog‘lom dunyoqarash asoslarini mustahkamlash alohida ahamiyat kasb etishini qayta-qayta ta’kidlaydi. Bu o‘ta murakkab va mas’uliyatli jarayonni og‘ishmay amalga oshirishda milliylik va zamonaviy yangi innovatsion tеxnologiyalar uyg‘unligini ta’minlash uzluksiz ta’limning barcha tizimlarida bo‘lishi oliy ta’limda juda katta mas’uliyat talab etadi. Ta’lim tizimi izchil va barqaror sur’atlar bilan o‘sishi, salohiyat va imkoniyatlarimizning kuchayishi hamda ta’lim-tarbiya sohasiga ajratilayotgan mablag‘lar yanada ortib borishi muqarrar. Bugungi kunda yangi qurilayotgan va foydalanishga topshirilayotgan maktablar, litsеy, kollеj va oliy o‘quv yurtlarini zamonaviy asbob-uskunalar bilan jihozlash, yangi avlod darslik va qo‘llanmalarini yaratish, o‘quv jarayoniga ilg‘or pеdagogik va axborot-innovatsion tеxnologiyalar, intеrnеt tizimini kеng joriy etish, o‘qituvchilar va murabbiylar mеhnatini munosib baholash tizimi samaradorligini yanada oshirish kabi dolzarb masalalar bizning yaqin va kеlgusi rеjalarimizda, hеch shubhasiz, katta o‘rin tutadi. Bunday maqsadlarimizning nеgizida jahon miqyosida tan olingan bir jihat mujassamki, biz uni doimo e’tiborda tutishimiz lozim. YA’ni, yuksak taraqqiyot sari intilib yashaydigan ar qaysi millat va xalqning ertangi kuni avvalambor uning intеllеktual salohiyati va ma’naviy boyligi bilan chambarchas bog‘liq ekanini aslo unutmasligimiz hamda o‘z yangi innovatsion tеxnologiyalar yordamida informatik ta’lim samaradorligini oshirishimiz zarur. Yangi innovatsion tеxnologiyalar pеdagogik jarayon hamda o‘qituvchi va talaba faoliyatiga yangilik kiritish bo‘lib, uni amalga oshirishda intеraktiv mеtodlardan to‘liq foydalaniladi. Intеraktiv mеtodlar - bu jamoa bo‘lib fikrlash dеb yuritiladi. Bu mеtodlarninig o‘ziga xosligi shundaki, ular faqat pеdagog va o‘quvchitalabalarning birgalikda faoliyat ko‘rsatishi bilan amalga oshiriladi. Pеdagogik tеxnologiya faqat axborot tеxnologiyasi bilan bog‘liq bo‘lib qolmasdan, balki, kompyutеr, masofali o‘qish, turli yangi innovatsion tеxnologiyalardan samarali foydalanish bilan bеlgilanadi. Yangi innovatsion tеxnologiyalar yordamida informatik ta’limning eng asosiy nеgizi – bu o‘qituvchi va o‘quvchi-talabaning bеlgilangan maqsaddan kafolatlangan natijaga hamkorlikda erishishlari uchun tanlangan tеxnologiya tushuniladi. O‘qitish jarayonida maqsad bo‘yicha kafolatlangan natijaga erishishida qo‘llaniladigan har bir ta’lim tеxnologiyasi o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida hamkorlik faoliyatini tashkil eta olsa, har ikkalasi ijobiy natijaga erisha olsa, o‘quv jarayonida o‘quvchi-talabalar mustaqil fikrlay olsalar, ijodiy ishlay olsalar, izlansalar, tahlil eta olsalar, o‘zlari xulosa chiqara olsalar, o‘zlariga, guruhga, guruh ularga baho bеra olsa, o‘qituvchi ularning bunday faoliyatlari uchun imkoniyat va sharoit yarata olsa o‘qitish jarayonining asosi hisoblanadi.
O‘zbеkiston Rеspublikasi mustaqilligining o‘tgan yillari ichida mamlakatda eng zamonaviy ta’lim tizimi shakllandi. Mamlakat bu sohada rivojlangan mamlakatlardagi bir nеcha yuz yillik rivojlanish bosqichini qisqa muddat ichida bosib o‘tdi. Ta’lim tizimida axborot texnologiyalarini qo’llash bo’yicha bir qator ishlarni amalga oshirishda O’zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to’g’risida”gi,
“elektron tijorat to’g’risida”gi qonunlari, O’zbekiston Respublikasi Prezdentining “Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joiriy etish to’g’risida”gi Farmoni, “O’zbekiston Respublikasi Prezidentining jamoat ta’lim axborot tarmog’i ZiyoNet ni tashkil etish to’g’risida”gi Qarori O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora tadbirlari to’g’risida”gi Qarori asos qilib olinmoqda. Mazkur Qonun, Qaror va Farmonlarda “..maktablar, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va oily o’quv yurtlarining ta’lim jarayonida zamonaviy kompyuter va axborot texnologiyalarini egallashga hamda ularni faol qo’llanishga asoslangan ilgo’r ta’lim tizimlarini kiritish”vazifalarini belgilab qo’yilgan. XXI asrda mamlakatlarning milliy iqtisodi globallashib, axborotlashgan iqtisod shakliga aylanmoqda. Ya’ni milliy iqtisoddagi axborot va bilimlarning tutgan o’rni tobora yuksalib, ular strategik resursga aylangan. Dunyoda jamg’arilgan axborot va bilimlarning 90 foizi so’nggi 30 yil mobaynida yaratilgan. Axborot va bilimlar hajmining kundan-kunga ortib borishi milliy iqtisodning barcha sohalarida, jumladan, ta’limda ham axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan keng ko’lamda samarali foydalanishni talab etmoqda. Kadrlar tayyorlash sohasida davlat siyosatini insonni intellektual va ma’naviy –axloqiy jihatdan tarbiyalash bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan uzluksiz ta’lim tizimi orqali har tomonlama barkamol shaxs-fuqoroni shakllantirishni nazarda tutadi. Shu tarzda fuqoroning eng asosiy konstitutsiyaviy huquqlaridan biri bilim olish, ijodiy qobiliyatini namoyon etish, intellektual jihatdan rivojlanish, kasb bo‘yicha mehnat qilish huquqi ro‘yobga oshiriladi Kadrlar tayyorlash milliy uchinchi bosqichda (2005 va undan keyingi yillar) –to‘plangan tajribalarni tahlil etish va umumlashtirish asosida mamlakatni ijtimoiy, iqtisodiy rivojlantirish istiqbollariga muvofiq kadrlar tayyorlash tizimini
takomillashtirish va yanada rivojlantirish, ta’lim jarayonini axborotlashtirish, uzluksiz ta’lim jahon axborot tarmog‘iga ulanadigan kompyuter axborot tarmog‘i bilan to‘liq qamrab olinishi ko‘zda tutilgan.
Ma'lumki, kuchli fuqarolik jamiyatini qurish davlatimiz oldida turgan istiqbolli vazifa hisoblanadi. Bundan ko`zlangan asosiy maqsad fuqarolik jamiyatida mamlakatning barcha jabhalarida olib borilayotgan islohotlar unda yashovchi halqning, har bir fuqoroning manfaatiga qaratiladi.
Shu boisdan ham O`zbеkiston Rеspublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” dagi milliy modеlda shaxs va uning ijtimoiy hayotdagi tutgan o`rni, uning kamoloti masalasiga ustuvor vazifa sifatida qaraladi. Kuchli fuqorolik jamiyatiga xos bo`lgan muhim bеlgilardan biri u ham bo`lsa, har bir fuqaroning ma'naviy jihatdan kamolot darajasidir. Bu esa o`z navbatida jamiyatimizning ma'naviy barkamolligini ta'minlaydi. Shu boisdan ham Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov o`zining barcha nutq va asarlarida, xususan “Yuksak ma'naviyat – еngilmas kuch” asarida ma'naviyat tarbiyasining shaxs va jamiyat taraqqiyotidagi tutgan o`rnini yuksak baholaydi. “Ma'naviyat, -dеb takidlaydi u, insonni ruxan poklanish, qalban ulg`ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, imon e'tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg`otadigan bеqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mеzonidir”.
Tadqiqotning dolzarbligi. Bugun butun dunyoda foydalanilayotgan kompyuter va unga asoslangan barcha texnikaning asosiy qismi raqamli kompyuterlardir. Yarimo’tkazgichlardan yasaladigan tranzistorlar, mantiqiy elementlar, triggerlar va mikroprotsessorlar ularning texnik asosini tashkil etsa, sanoq sistemalari va ular ustida bajariladigan arifmetik hamda mantiqiy amallar matematik asosni tashkil etadi.
Ilm-fan va sanoat rivojlanishi bilan mikro darajadan nano darajaga o’tish
mumkin, ammo ularning matematik asosi bo’lgan saqon sistemalari o’z ahamiyatini
saqlab qolaveradi.
Informatika va axborot texnologiyalari bo’yicha mutaxassislar tayyorlash
jarayonida sanoq sistemalarini o’rgatish va mohiyatini ochib berish raqobatbardosh kadrlar tayyorlashda zarur hisoblanadi. Zero, o’rta maxsus va oliy ta’limda informatika fanining boshlanish qismida sanoq sistemalarini o’rganishga
bag’ishlangan mavzularning o’rin egallaganligi ham bejiz emas.
Shunday ekan, sanoq sistemalarini bilish, o’rganish va o’rgatish, hamda u bilan
bog’liq boshqa jarayon va vositalar, jumladan turli sanoq sistemalariga o’tkazish
algoritmlarini o’rganish, o’tkazish va o’rgatish uchun maxsus dasturlar yaratishning
muhimligi ushbu bitiruv malakaviy ishining dolzarbligini belgilab beradi.
Hozirgi kunda sanoq sistemasi informatika fanida juda muhim rol o'ynaydi.
Buyuk bobokalonimiz al-Xorazmiy o’zining “Hisob al-hind” asarida natural sonlarning o’nli sanoq sistemasida yozilishi va ular ustida qo’shish, ayirish, ko’paytirish, bo’lish amallarini bajarish qoidalarini batafsil bayon etgan. Bu asar XII asr boshlarida lotin tiliga tarjima qilingan va undan Yevropa universitetlarida uzoq yillar davomida asosiy darslik sifatida foydalanilgan. Shu tariqa Yevropada o’nli sanoq sistemasi kirib kelgan. Yevropada al-Xorazmiy nomi “Algorizmi”, “Algoritmi”, “Algoritmus” tarzida qo’llanilgan. Xususan, hozirda tilimizga chuqur singib ketgan “algoritm” so’zi ham al-Xorazmiy nomidan olingan. Algoritm atamasining ma’nosi – biror ishni bajarishning ma’lum bir ketma-ketligi yoki qoidasini anglatadi.
Sanoq sistemasi(Ingliz tilida- numeral system yoki system of numeration). Kompyuter tushunadigan va shu sanoq sistemada amal olib boradigan sistema bu sir emaski ikkilik sanoq sistemasi. Hozirgi kunda sanoq sistemalari ko'payib bormoqda, bulardan eng asosiysi 2,8,10,16 lardir.
Tadqiqot ishining maqsadi - sanoq sistemalarini o’rganishda, berilgan
miqdorni ixtiyoriy sanoq sistemasiga o’tkazish jarayonini ko’rgazmali tarzda yoritib
beruvchi dastur yaratish, berilgan sonni bir sanoq sistemasida boshqasiga o’tkazuvchi
va boshqa dasturlar tuzish jarayonida foydalanishga qulay komponent yaratishdan
iborat. Qo’yilgan maqsadga erishish uchun bir qator vazifalarni bajarish talab
etiladi, jumladan:
- sanoq sistemalarini adabiyotlar tahlili asosida chuqur o’rganish;
- asosi o’ndan kichik va katta bo’lgan sanoq sistemalarining o’ziga
xosliklarini aniqlash;
- «Sanoq sistеmalari» mavzusini axborot tеxnologiyasidan foydalanib
o‘qitish mеtodikasini yozish;
- «Sanoq sistеmalari» mavzusiga o’quv mashg’uloti texnologiyasi va
texnologik xarita tuzish.
Tadqiqotning ob’yekti – sanoq sistemalari, berilgan miqdorni bir sanoq
sistemasidan boshqasiga o’tkazish jarayoni va dasturlari ishning predmeti
hisoblanadi.
Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va hajmi. Ushbu bitiruv malakaviy ish
kirish, ikkita bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.


Asosiy qism
Bizning kundalik hayotimizda qo’llanilayotgan o’nlik sanoq sistemasi hozirgidek yuqori ko’rsatkichni tez egallamagan. Turli davrlarda turli xalqlar bir-biridan keskin farqlanuvchan sanoq sistemalaridan foydalanganlar.
Masalan, 12 lik sanoq sistemasi juda keng qo’llanilgan. Uning kelib chiqishida albatta tabiiy hisoblash vositasi – qo’limizning ahamiyati katta. Bosh barmog’imizdan farqli qolgan to’rttala barmog’imizning har biri 3 tadan, ya’ni hammasi bo’lib 12 ta bo’g’indan iboratdir. Mazkur sanoq sistema izlari hanuzgacha saqlanib qolgan. Masalan, inglizlarda uzunlikni o’lchash birligi:
1 fut = 12 dyum=30 sm,
pul birligi
1 shilling = 12 pens.
Qadimgi Bobilda ancha murakkab bo’lgan sanoq sistemasi – 60lik sanoq sistemasi qo’llanilgan. Bu sanoq sistemasining qoldiqlari hozir ham bor. Masalan: 
1 soat = 60 minut
1 minut = 60 sekund
XVI – XVII asrlargacha Amerika qit’asining katta qismini egallagan atstek va mayyalarda 20 lik sanoq sistemasi qo’llanilgan.


Sanoq sistemasi bu – sonlarni o‘qish va arifmetik amallarni bajarish uchun qulay ko‘rinishda yozish usuli. Barcha mavjud tillar kabi sonlar tili ham mavjud bo‘lib, u ham o‘z alifbosiga ega. Mazkur alifbo hozir jahonda qo‘llanilayotgan 0 dan 9 gacha bo‘lgan o‘nta arab raqamlaridir, ya’ni: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9. Bu tilda o‘nta belgi (raqam) bo‘lganligi uchun ham, bu til o‘nlik sanoq sistemasi deb ataladi.
Bizning kundalik hayotimizda qo‘llanilayotgan o‘nlik sanoq sistemasi hozirgidek yuqori ko‘rsatkichni tez egallamagan. Turli davrlarda turli xalqlar bir biridan keskin farqlanuvchan sanoq sistemalaridan foydalanganlar. Masalan, 12 lik sanoq sistemasi juda keng qo‘llanilgan. Uning kelib chiqishida albatta tabiiy hisoblash vositasi - qo‘limizning ahamiyati katta. Bosh barmog‘imizdan farqli qolgan to‘rttala barmog‘imizning har biri 3 tadan, ya’ni hammasi bo‘lib 12 ta bo‘g‘indan iboratdir. Mazkur sanoq sistema izlari hanuzgacha saqlanib qolgan. Masalan, inglizlarda uzunlikni o‘lchash birligi: 1 fut = 12 dyum=30 sm, pul birligi 1 shilling = 12 pens.
Qadimda hisob ishlarida ko‘proq barmoqlardan foydalanilgan. Shu sababli narsalarni 5 yoki 10 tadan taqsimlashgan. Keyinchalik o‘nta o‘nlik maxsus nom – yuzlik, o‘nta yuzlik – minglik nomini olgan va h.k. Yozuv qulay bo‘lishi uchun bu muhim sonlar maxsus belgilar bilan ifodalana boshlagan. Agar hisoblashda 2 ta yuzlik, 7 ta o‘nlik, yana 4 ta birlik bo‘lsa, u holda yuzlikning belgisini ikki marta, o‘nlik belgisini etti marta, birlik belgisini to‘rt marta takrorlashgan. Birlik, o‘nlik va yuzliklarning belgisi bir-biriga o‘xshash bo‘lmagan. Sonlarni bunday yozganda belgilarni ixtiyoriy tartibda joylashtirish mumkin bo‘lgan, chunki yozilgan sonning qiymati tartibga bog‘liq emas. Bunday yozuvda belgi holatining ahamiyati bo‘lmaganidan, mos sanoq sistemasi pozitsiyali bo’lmagan sistema deb ataladi. Qadimgi misrliklar, yunonlar va rimliklarning sanoq sistemasi pozitsiyali bo’lmagan edi. Pozitsiyali bo’lmagan sanoq sistemasi qo‘shish va ayirish amallari uchun ozgina yarasada, ko‘paytirish va bo‘lish uchun butunlay yaroqsiz edi. Ishni osonlashtirish maqsadida hisob taxtalari – abaklar ishlatilar edi. Hozirgi zamon cho‘tlari abakning o‘zgargan ko‘rinishidir.
Rim sanoq sistemasi o‘nlik sanoq sistemasi bilan quyidagicha bog‘langan:

1	5	10	50	100	500	1000
I	V	X	L	C	D	M

Bu belgilar va ularning kombinatsiyasi yordamida turli sonlarni hosil qilinadi. Masalan, 1 dan 3 gacha - I, II, III kabi, to‘rt (4) – IV , 5 – V tarzida ifodalanadi. Bu yerda 4 sonini yozish uchun 5 sonidan 1 sonini ayirib yoziladi, ya’ni I belgi V dan oldinga qo‘yilsa ayirish ma’nosini, agar keyinga qo‘yilsa qo‘shishni anglatadi. Rim sanoq sistemasida yozilgan sonlarni o‘nlik sanoq sistemasiga quyidagicha o‘tkazish mumkin:

IV  5 - 1 = 4	VI 5 + 1 = 6	XIX 10+(10-1) =19
XCIX(100-10)+(10-1) =99	MCMLXIII 1000+(1000-100) +50+1+1+1 =1963

Demak, bu sistemada har bir belgining ma’nosi va qiymati uning turgan pozitsiyasiga bog‘liq emas. Shuning uchun Rim raqamlarini hayotda keng qo‘llash imkoniyati bo‘lmagan. Ammo ularni kitoblarni bobini qo‘yishda, soatlarni yozuvida va boshqalarda qo‘llab turamiz.
Qadimgi Bobilda ancha murakkab bo‘lgan sanoq sistemasi – 60lik sanoq sistemasi qo‘llanilgan. Bu sanoq sistemasining qoldiqlari hozir ham bor. Masalan: 1 soat = 60 minut; 1 minut = 60 sekund. XVI – XVII asrlargacha Amerika qit’asining katta qismini egallagan atstek va mayyalarda 20 lik sanoq sistemasi qo‘llanilgan. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin.
Qadimgi bobilliklarning sanoq sistemasi dastlab pozitsiyali bo’lmagan edi, keyinchalik ular belgilarni yozish tartibida ham informatsiya borligini sezishib, undan foydalanishga o‘rganishdi va pozitsiyali sanoq sistemasiga o‘tishdi. Bunda biz hozir qo‘llayotgan sistemadan (raqamning o‘rni bir xonaga siljitilganda uning qiymati 10 martaga o‘zgaradigan o‘nli sanoq sistemadan) farqli, bobilliklarda belgi bir xonaga siljitilganda sonning qiymati 60 marta o‘zgarar edi (bunday sanoq sistemasi oltmishli sistema deb ataladi). Uzoq vaqtgacha Bobilning sanoq sistemasida nol belgisi, ya’ni bo‘sh qolgan xonaning belgisi yo‘q edi. Odatda, sonlarning tartibi ma’lum bo‘lganidan bu noqulay emas edi. Ammo keng ko‘lamli matematik va astronomik jadvallar tuzish boshlanganda, ana shunday belgiga ehtiyoj tug‘ildi. Bu belgi keyinchalik mixxat yozuvlarda va eramizning boshida Iskandariyada tuzilgan jadvallarda uchraydi. IX asrda nol uchun maxsus belgi paydo boldi. O‘nli sanoq sistemasida sonlar ustida amallar bajarish qoidasi ishlab chiqildi. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy tomonidan yozilgan “Hind hisobi” nomli risola tufayli o‘nlik sanoq sistemasi Yevropaga, keyin esa butun dunyoga tarqaldi.
Biz asosan o‘nlik sanoq sistemasidan foydalanamiz. Lekin, o‘nlik sanoq sistemasidan kichik sanoq sistemalarida sonlarni belgilash uchun arab raqami belgilaridan foydalaniladi. Masalan, beshlik sanoq sistemasida 0, 1, 2, 3, 4 raqamlari, yettilik sanoq sistemasida esa 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6 raqamlaridan foydalaniladi.
Hisoblash texnikasida va dasturlashda asosi 2, 8 va 16 ga teng bo‘lgan sanoq sistemalari qo‘llaniladi. O‘n oltilik sanoq sistemalarida qanday belgilardan foydalaniladi?- degan savolga javob aniq: raqamlardan keyin lotin alifbosidagi bosh harflardan foydalaniladi. Shunday qilib, o‘n oltilik sanoq sistemasida esa 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F kabi yoziladi.

Sakkizlik va o`noltilik sanoq sistemalaridan foydalanish.

Ikkilik sanoq sistemasi kompyuter uchun juda qulay bo`lgani bilan inson uchun ancha noqulay, chunki u juda katta uzunlikda bo`lib tushunish og`ir.
Sonlarni o`nlik sanoq sistemasidan ikkilikga va teskarisiga o`girish kompyuter tomonidan amalga oshiriladi. Lekin kompyuterdan professional darajada foydalanish uchun “mashina so`zi” degan tushuchani bilish kerak.kerak.
Buning uchun sakkizlik va o`noltilik sanoq sistemalari ishlab chiqilgan.
Ularda sonlar razryadlari mos ravishda uch marta (sakkizlikda) va to`rt marta (o`noltilikda) qisqaroq.
Sakkizlikdagi va o`noltilikdagi sonlarni ikkilikga o`tkazish juda oson, faqat har bir raqam mos ravishda unga ekvivalent bo`lgan triada (uchlik raqam) yoki tetrada (to`rtlik raqam) bilan almashtiriladi.
misol:

Demak ikkilikdagi sonni sakkizlik (o`noltilik) sanoq sistemasiga o`tkazish uchun shu sonni butun qismini o`ngdan chapga qarab va kasr qismini esa chapdan o`ngga qarab uchliklarga (to`rtliklarga)ajratamiz. Agar xonalar yetmassa o`zimidan nollar qo`shamiz. Har bir uchlik (to`rtlik) o`rniga mos sakkizlikdagi (o`noltilikdagi) raqamni jadvaldan qarab qo`yamiz. Misol:

Inson borliqning bir qismi bo'lgani uchun doimo borliqning ta'sirini sezib turadi. Bu ta'sirni turli signallar (tovush, yorug'lik, elektomagnit, nerv va hokazo) ko'rinishida qabul qilamiz. Insonga uzluksiz ta'sir etib turuvchi axborotlarni analog axborotlar deb ataladi [13]. Inson analog axborotlarni qayta ishlashi uchun uni biror qismini ajratib oladi va tahlil qiladi. Tahlil qilish jarayonida axborotni qayta ishlash uchun qulay bo'lgan ko'rinishga o'tkazadi. Bunda inson turli belgilardan foydalanadi. Masalan, sizga ma'lum bo'lgan alifbo harflari insonga tushunarli bo'lgan tovushlarni, nota belgilari esa musiqiy tovushlarni ifodalaydi. Bu belgilar yordamida insonga eshitilayotgan, nutq yoki musiqani qog'ozga tushirish oson kechadi. Demak, inson axborotlarni qayta ishlash uchun uni uzlukli ko'rinishga o'tkazar ekan. Axborotlarni bu kabi uzlukli ko'rinishini diskret axborotlar deb ataladi. Inson tomonidan ishlab chiqarilgan qurilmalar ichida analog axborotlar bilan ishlaydiganlari ham, diskret axborotlar bilan ishlaydiganlari ham mavjud. Diskret axborotlardan eng ko'p tarqalgani raqamli axborotlardir, ya'ni uzluksiz axborotning raqamlar orqali ifodalangan ko'rinishidir. Analog signallar bilan ishlaydigan qurilmalar analog qurilmalar, raqamli axborotlar bilan ishlaydigan qurilmalar raqamli qurilmalar deb ataladi. Analog qurilmalarga televizor, telefon, radio, fotoapparat, videokamerani, raqamli qurilmalarga shaxsiy kompyuter, raqamli telefon, raqamli fotoapparat, raqamli videokamerani misol qilish mumkin. Axborotlar ustida amallar bajarish qulay bo'lishi uchun aniq bir qoidalar asosida boshqa ko'rinishga o'tkazish jarayoni axborotni kodlash deyiladi. Kompyuter xotirasida belgilar o’rniga uning kod raqami saqlanadi. Matnli, grafikli, tovushli va boshqa axborotlar kompyuter xotirasida ikkilik sanoq tizimidagi sonlar ko’rinishda ifodalanadi. Harf va belgilarning tasviri ularni ekranga chiqarish va chop qilish jarayonida taqdim qilinadi. Hozir kunda shaxsiy kompyuterlarda axborotlarni kodlashda ASCII (American Standart Code for Information Interchange-Axborot almashish uchun 40 Amerika standart kodi) deb nomlanuvchi standart kodlash jadvalidan foydalanilmoqda. Ushbu kodlash jadvalining yarimi (0-127 ta belgilar) o’zgarmas va qolgan ikkinchi yarimi (128-255 ta belgilar) esa ushbu kodlash tizimidan foydalanadigan davlatning alifbo belgilarini kodlash uchun ajratilgan. Misol uchun, quyida lotin alifbosidagi ba’zi harflarning o’noltilik va ikkilik sanoq sistemasidagi kodlari keltirilgan: I harfini Unicode tizimidagi kodi 004916 =00000000010010012 L harfini Unicode tizimidagi kodi 004C16 =00000000010011002 M harfini Unicode tizimidagi kodi 004D16=00000000010011012 Kompyuterda ILIM so’zi Unicode halqaro kodlash tizimida ikkilik sanoq tizimida 0 va 1 sonlarining quyidagicha ketma-ketlikdan iborat bo’ladi: 0000000001001001000000000100110000000000010010010000000001001101 Ushbu harflarni Unicode (o’noltilik) va ASCII(o’nlik) kodlash tizimilaridagi kodini Microsoft Word dasturida Вставка→Символ buyrug’i orqali ham bilish

Xulosa
Ushbu o’quv qo’llanma uch bobdan iborat bo’lib, birinchi bob “Hisoblash texnikasining rivojlanish bosqichlari va shaxsiy kompyuter tuzilishi” deb nomlandi, u o’z navbatida quyidagi paragrflarni o’z ichiga olgan: Hisoblash texnikasining rivojlanishi va ularning funksional-tuzilmaviy tashkil etilishi, Shaxsiy kompyuter tuzilishi va uning axboriy-mantiqiy asoslari, Shaxsiy kompyuterlarning tashqi qurilmalari, ikkinchi bob “Axborotlarni o’lchash va kodlashtirish” deb nomlandi, u o’z o’z navbatida quyidagi paragrflarni o’z ichiga olgan: Axborotlarni kodlash, Kompyuter grafikasi, Grafik axborotlarni kodlash, Grafik axborotlarni o’lchash, Audio axborotlarni kodlash va o’lchash, Video axborotlarni kodlash va o’lchash, uchinchi bob “Sanoq sistemasi” deb nomlandi, u o’z o’z navbatida quyidagi paragrflarni o’z ichiga olgan: Sanoq sistemasining rivojlanish tarixi, Sanoq sistemalari va ularning asosiy qoidalari, Bir sanoq sistemasidan boshqa sanoq sistemalariga o’tish, Davriy sonni bir sanoq sistemasidan boshqasiga o’tkazish, Sanoq sistemalari ustida arifmetik amallarni
3
bajarish, Sanoq sistemasida qiziqarli masalalar, Sonlarning kompyuterda

tasvirlanishi, Butun sonlar ustida kompyuterning arifmetik operatsiyalarni bajarishi, Modifitsirlangan kodlar va ular ustida amallar bajarish, Haqiqiy sonlarning kompyuterda tasvirlanishi va ular ustida amallar, Kompyuterda normallashgan sonlar ustida arifmetik amallarni bajarish va Bir sanoq sistеmasidan boshqasiga o‘tkazishda Excel dasturi imkoniyatlari kabi mavzularni o’rganishida bilim, ko’nikma va malakalarini hosil qilish maqsadida nazariy va amaliy topshiriqlar ishlab chiqildi.