Mavzu: Ona tili darslarida Uyushiq bo‘lakli gaplarni o‘quvchilarga o‘rgatish
O‘zbek tilida uyushiq bo‘laklarning qo‘llanishi xususiyatlari
Yüklə 470,41 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 2.
O‘zbek tilida uyushiq bo‘laklarning qo‘llanishi xususiyatlari Uyushiq bo‘lak haqidagi umumiy ma’lumotni kengaytirishda berilgan gaplar ko‘rsatilgan topshiriqlar asosida tahlil qilinadi. 1. Asfalt ko‘chadan avtobuslar va yengil mashinalar o‘tib turadi. 2. Ona sahar paytigacha o‘tirib chiqdi, lekin toliqmadi. 3. G‘o‘za shoxlari oqish, pushti rang gullar bilan bezangan. 4. Sardor qo‘rqmas va kamtar, kamgap va qaysar bir bola edi. 9 Gaplarni o‘qib, uyushiq bo‘laklarni toping. Ular qaysi so‘roqlarga javob bo‘layotganini, gapning qaysi bo‘lagiga bog‘langanini ayting. Gapning qaysi bo‘laklari uyushgan? Nima uchun ular uyushiq bo‘laklar deyiladi? Qaysi uyushiq bo‘laklar orasiga vergul qo’yilmagan? qaysilarida vergul qo’yilgan? Nima uchun? qaysi gapda bo‘laklar juft holda qo‘llangan? Bu topshiriqlar asosida o‘tkazilgan tahlil natijasida gapning uyushiq bo‘laklari haqida quyi sinflarda o‘tilganlar takrorlanib, xulosa qilinadi: gapda bir xil so‘roqda javob bo‘lgan, gapning bir bo‘lagiga bog‘langan birdan ortiq bo‘laklar uyushiq bo‘laklar deyiladi. Gapning egasi, kesimi, ikkinchi darajali bo‘laklari — to‘ldiruvchi, aniqlovchi va hol uyushib kela oladi. Uyushiq bo‘laklar o‘zaro teng bog‘lovchilar yoki bog‘lovchilarsiz sanash ohangi yordamida bog‘lanib, bir- biridan pauza bilan ajratilib, sanash ohangi bilan aytiladi. Bunday ohangga rioya qilinmagan ayrim o‘rinlarda uyushiq bo‘laklar hosil bo‘lmasligi mumkin: Bog‘imizga anjir, shaftoli, nok, jiyda ko‘chatlari o‘tqizdik. Bog‘imizga anjir shaftoli, nok, jiyda ko‘chatlari o‘tqizdik. 10 Va bog‘lovchisi qo‘llangan uyushiq bo‘laklar orasiga vergul qo‘yilmaydi. Uyushiq bo‘laklar o‘zaro ammo, lekin, biroq bog‘lovchilari yordami bilan bog‘lansa, bu bog‘lovchilardan oldin vergul qo‘yiladi. Bog‘lovchisiz bog‘langan uyushiq bo‘laklar orasiga vergul quyiladi. Uyushiq bo‘laklar juft holda ham qo‘llanadi. Juft holda qo’llangan uyushiq bo‘laklarning ohangi o’ziga xos: har bir juft uyushiq bo‘lakning birinchi so‘zida ovoz kutariladi, keyingisida esa pasayadi, har bir juft uyushiq bo‘lak keyingisidan pauza orqali ajratiladi. Masalan: Odamning eng shirin, lazzatli va halol taomi o`z mehnati, qo`l kuchi bilan topgan rizqidir. Mazkur gapda eng shirin, lazzatli va halol hamda o`z mehnati, qo`l kuchi bilan guruh so`zshakllari uyushib kelgan. Bunda birinchi guruhdagi so`zshakllar bir xil so`roqqa - qanday? degan so`rog`iga javob bo`lib, sifatlovchi vazifasini bajargani holda, taomi umumiy bo`lagiga – egaga bog`langan; ikkinchi guruhdagi so`zshakllar ham bir xil so`roqqa - qanday? so`rog`iga javob bo`lib hol vazifasida kelib, topgan umumiy bo`lagiga – sifatlovchiga bog`langan. Har bir guruhdagi so`zshakllar o`zaro teng aloqaga kirishgan. Bunday teng aloqadagi so`zshakllar soni ikkidan va undan ortiq bo`lib, keyingi paytlarda ular tilshunoslikda “uyushiq qator”, “tenglanishli qator” deb yuritilmoqda. Tenglanishli qatorda ikkidan tortib o`n, hatto undan ko`p so`zshakl qatnashishi mumkin: Saroytoshning ikki tomonida qad ko`targan dara sohillari, undagi archazorlar, soy bo`yida o`sguvchi yulg`unzoru bizning uyimiz yaqinidagi eski chashma, chashma atrofida ko`karib yotadigan nilufarlar, yana qishloqning tor, egri-bugri ko`chalari, muyulishda do`mpaygan go`ng to`dalari, atrofdan eshitilib turadigan kakliklar sayrog`i, oqshom tushganida uylar ayvonida yonuvchi chiroqlar, chiroqlar tevaragida qur tutib suhbatga berilgan odamlar – bularning hamma- Yüklə 470,41 Kb. Dostları ilə paylaş:
|