Mavzu: Ona tili darslarida Uyushiq bo‘lakli gaplarni o‘quvchilarga o‘rgatish
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
| So‘ngra bog‘lovchi vazifasida qo‘llangan yuklamali uyushiq bo‘lakli gaplar
tahlil qilinadi: 1. Poyezd kechasiyu kunduzi tinimsiz yo‘l yurib, oxiri belgilangan manzilga yetib keldi. 2. Ozoda ilgakdagi paltosini oldi-da, ro‘moliga qo‘l uzatdi. 3. Boya men kelgan tomondan bir gala turna shitob bilan osmonga ko‘tarildi-yu, safga tizilmay, betartib qanot qoqib, bezovta «qure»ladi. 4. U O‘ktam ham O‘sarjonga qarab, salmoqlanib dedi. Uyushiq bo‘laklar o‘zaro bog‘lovchi vazifasida qo‘llangan-u (-yu), -da, ham yuklamalari yordamida ham bog‘lana oladi. Bog‘lovchi vazifasida qo‘llangan-u (-yu) yuklamalari o‘zidan oldingi uyushiq bo‘lakka qo‘shilib yoziladi, -da yuklamasi esa chiziqcha orqali yoziladi. Bu yuklamalar biriktiruv hamda zidlov bog‘lovchisi vazifasida qo‘llanishi mumkin. - u (-yu), -da yuklamalari biriktiruv bog‘lovchisi vazifasida qo‘llansa, ulardan keyin vergul qo‘yilmaydi. Zidlov bog‘lovchisi vazifasida qo‘llangan yuklamalardan keyin vergul quyiladi. Uyushiq bo‘laklar biriktiruv bog‘lovchisi vazifasida qo‘llangan ham yuklamasi bilan bog‘lana oladi. Bunda ham o‘rnida va, hamda biriktiruv bog‘lovchilarini, bog‘lovchi vazifasida qo‘llangan bilan ko‘makchisini qo‘llash mumkin bo‘ladi.
U O‘ktam — va —— O‘sarjonga qarab, salmoqlab dedi.
Ham yuklama bo‘lib kelganda uning o‘rnida biriktiruv bog‘lovchilarini qo‘llab bo‘lmaydi: Polizlardagi oq qirovga asralgan qirvma qovunlar ham uzildi. Ham yuklamasi uyushiq bo‘laklardan oldin yoki takrorlanib kelishi mumkin, u faqat uyushiq bo‘laklarning oldida kelgandagina bog‘lovchi vazifasini bajaradi: O‘qish havasi menga naqadar xo‘rlik va hayajon keltirganini eslash ham qayg‘uli, ham kulgilidir. Ham uyushiq bo‘laklardan keyin takrorlanib kelganda ta’kid yuklamasi bo‘lib keladi va uyushiq bo‘laklarni ta’kidlash uchun qo‘llanadi: Odamlar qorda ham ayni fidokorlik bilan ishlar edilar. Gaplarni ifodali o‘qib, bog‘lovchi vazifasida qo‘llangan yuklamali uyushiq bo‘laklarni aniqlash. Kun issiqligidan yeru ko‘k lovillaydi. Vodoprovod jo‘mragidan jildirib tushayotgan suv ham ilib qolgan. 2. Bolalar mening qayerlik ekanimni so‘radilar- da jim bo‘lib chetlanib o‘tirdilar. 3. Uy ham, hovli ham, tomorqa ham juda ozoda edi. 4. Ishchi ham, dehqon ham chorvador g‘am Vatanimiz boyligini oshirmoqda. 5.Unda tok ham, daraxtlar ham, gullar ham did va uquv bilan o‘tqizilgan. 6. Osmon ham, havo ham atrofimizda firuza rangga kirgan qirlar ham beg‘ubor edi.
mavzuga oid material uyushiq bo‘laklarda son, egalik va kelishik qo‘shimchalarining ikki xil qo‘llanishiga oid til materiallarini tahlil qilish orqali o‘zlashtiriladi. 1.Biz bundan buyon ham sayohat va ekskursiyalarimizni davom ettiramiz. 2. Shaharlarimizda va qishloqlarimizda ko‘p qavatli binolar qurilmoqda. Uyushiq bo‘laklarni toping. Gapning qaysi bo‘laklari uyushganligini ayting. Son, egalik va kelishik qo‘shimchalari qo‘shilgan uyushiq bo‘laklarni ko‘rsating. Qay birida bu qo‘shimchalar qo‘llanmagan?
O‘qituvchi javoblarni xulosalaydi: har xil gapni ( 1-gapdagi uyushiq bo‘laklarni sanash ohangida, 2-gapdagi uyushiq bo‘laklarni sanash, ta’kidlash ohangida) ifodali o‘qib, 1-gapda son, egalik, kelishik qo‘shimchalari uyushiq bo‘laklarning oxirgisiga (ekskursiya)qo‘shilib, oldingi uyushiq bo‘lakka (sayohat) ham taalluqliligini, 2-gapda son, egalik, kelishik qo‘shimchalari bo‘laklarning har biriga qo‘shilganligini aytib quyidagi xulosani bayon qiladi. Son, egalik, kelishik qo‘shimchalari, odatda uyushiq bo‘laklarni oxirgisiga qo‘shilib, ularning hammasiga taalluqli bo‘ladi. Agar uyushiq bo‘laklarning har birini ta’kidlash zarur bo‘lsa, son, egalik, kelishik qo‘shimchalari uyushiq bo‘laklarning har biriga qo‘shiladi. Yana misollar keltirib, uyushiq bo‘laklar va ularga qo‘shilgan qo‘shimchalar tahlil qilinib, tagiga chizdiriladi. 1. Maktab kutubxonasi uchun yangi gazeta va jurnallar olib kelindi. 2. Sherali lola va tog‘ gullaridan katta chiroyli guldasta yasadi. 3. Burgutlar va lochinlar ilonga o‘ch bo‘lishadi. Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|