O’ZBEK ADABIY TILINING OG’ZAKI VA YOZMA SHAKLI Biz xotiramizda saqlagan qoidalardan tezkorlik bilan foydalanib, biror fikrni yuzaga chiqarish uchun so’zlar va grammatik ma’no tashuvchi morfemalardan so’z shakllarni va gaplarni hosil qilamiz. Masalan: miyamizda u kitobni qayerdan olganini bilish fikri tug’iladi, deylik uni savol tariqasida shunday yuzaga chiqaramiz:
Sen kitobni qayerdan olding? Bunda biz sen, kitob, qayer, leksemalaridan: - ni, - dan, - da, - ng morfemalaridan va so’roq gap modelidan hamda qoidasidan foydalandik. Bu gapni aytish jarayonida ongimizdagi leksemalar alohida morfemalarni qabul qilib, so’z shakllariga aylanadi va yuqoridagi tartibni egalladi.
O’ZBEK ADABIY TILINING OG’ZAKI VA YOZMA SHAKLI Til ruhiy hodisadan moddiy hodisaga aylanadi. Bu jarayon tugashi bilan tilga tegishli narsalar yana alohidalik holiga qaytadi va organizmda avvalgidek saqlana beradi.
So’zni to’g’ri qo’llash, undagi tovushlarni to’g’ri va aniq talaffuz qilish (hol-xol, yod-yot, sof-sop, sher-she`r va boshqalar), gapda so’zlarni tartib bilan joylash kabilar vositasida fikrning tushunarli bo’lishiga erishamiz.
Aniqlik, to’g’rilik, ravonlik, soddalik, tozalik, joziba (ta`sirli so’zlash) kuchi ham qanday nutqning eng muhim belgilaridir. Qo’shimchalardan to’g’ri foydalanish, so’zlarni to’g’ri bog’lash, takror va keraksiz ifodadan qochish, qo’shma gapni me`yori bilan tuzish, chet so’zlarni zo’rma-zo’raki – ehtiyojsiz ishlatish nutqni g’aliz va nursiz qiladi.
O’ZBEK ADABIY TILINING OG’ZAKI VA YOZMA SHAKLI Nutq tildagi mavjud ifoda vositalaridan foydalangan holda mavjudlikka aylangan fikrdir. Nutq a’zolarining harakati jarayonida paydo bo’ladi. Ruhiy hodisa bo’lgan tilning ifoda vositalari nutq ixtiyoriga o’tgach, haqiqatga aylanadi. Nutq ikki xil bo’ladi: ichki nutq va tashqi nutq.
Nutq kishi ongida ham hosil bo’lishi mumkin. Bunda u reallashmagan til unsurlaridan tashkil topadi. Bu ichki nutqdir. Kishilarning og’iz ochmasdan fikrlashi, munozara yuritishi, o’ylashi ichki nutq hisoblandi.
