Mavzu: O'zbek davlatchiligi tarixi. Yurtimizdagi eng qadimgi davlatlar Reja

Mavzu: O'zbek davlatchiligi tarixi.Yurtimizdagi eng qadimgi davlatlar
Reja:
1. O'zbek davlatchiligi tarixi.
2.O’zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlari

Davlat – insoniyat sivilizasiyasi rivojlanishining mahsuli, elatlar, xalqlar va millatlar hayotining ma’lum huquq va qonunga asoslanib tashkil etishning siyosiy shaklidir. U o’z mohiyatiga ko’ra kishilarning talablari va ehtiyojlarini amalga oshirish huquqlarini himoya qilish, amaliyotda barqarorlikni o’rnatish va saqlashga mo’ljallangan, muayyan aholi jamoalari tomonidan tashkil etilgan maxsus vakolatli va qonun-qoida asosida faoliyat ko’rsatadigan vakillar guruhlari majmuasidir.

Davlat siyosiy va ma’muriy tashkilot sifatida xalqni uyg’unlashtiradi. Davlat tufayli jamiyatning butun tuzilishi (iqtisodiy, huquqiy normalari, turmushi, urf-odati, texnikasi va bilim darajasi, etikasi, dini, falsafasi, ijtimoiy qarashlari va boshqalar) to’la kuch bilan namoyon bo’ladi. Boshqacharoq, aytilganda, davlat boshqaruvida quyidagi ikkita muhim jihatlar hal etilganligini sezish mumkin.
Birinchidan, davlat paydo bo’lishi bilan amaliyot hayotini tashkil etish va uni boshqarishning tarixan dolzarb bo’lgan yangi shakllari qaror topdi. Hokimiyatning vakolatli shakli yuzaga kelib, katta-katta ijtimoiy vazifalarni bajarish uchun keng xalq ommasini safarbar etishning tashkiliy usullari va vositalari ishlab chiqilib, doimo takomillashtirilib borildi. Davlat doirasida aholining ijtimoiy jihatdan farqlanadigan tarkibiy tuzilishi yuz berdiki, natijada urug’, qabilachilik aloqalaridan etnik va sinfiy umumiylikka o’tish ta’minlandi. Shuningdek, davlat mavjudligi tufayli ijtimoiy manfaatni shaxsiy manfaatdan ajratib, uning ahamiyatliligi ta’minlandi. Ijtimoiy intizom qaror topib, insonning shaxs sifatida ijtimoiy qiyofasi birinchi o’ringa chiqdi. Demak, davlatning kelib chiqishi nafaqat tarixiy zaruriyat, balki ijtimoiy taraqqiyot omili ham bo’ldi;Реклама
Ikkinchidan, davlat ibtidoiy jamiyatda mavjud bo’lgan boshqaruvdagi tamoyillarga barham berdi. Oqibatda, butun jamoaning jamiyat hayotida bevosita ishtiroki, boshqaruvda jismoniy zo’ravonligi emas, balki jamoa fikri va obro’si kuchining tan olinishi, iqtisodiy majburlashning yo’qligi va boshqa ko’pgina tomoyillar yo’qolib ketdi.
Jahonda eng qadimgi davlatlar miloddan avvalgi 4-ming yillik oxiri 3-ming yillik boshida Mesopotamiya va Misrda, birmuncha keyinroq Gang daryosi vodiysida va Old Osiyoda, Egey dengizi havzasida va Xuanxe daryo vohasida vujudga kelgan va rivoj topgan.
Qadimgi Sharqda davlatlarning yuzaga kelishi jarayoni juda murakkab kechdi va bir necha yuz yilliklarni o’z ichiga olgan uzoq davrga cho’zildi. Chunki, bu yerda urug’chilik tuzumi qoldiqlari va uning organlari tezda o’z o’rnini yangi jamiyatga bo’shatib bermadi.
O’rta Yer dengizi havzasidagi qadimgi Gretsiya va Rimda shahar davlatlaripolislarning yuzaga kelishi va rivojlanishlari uchun butunlay boshqacha qulay sharoit bo’lgan. Bu yerda polislar demokratik (qadimgi Afinada) yoki aristokratik (qadimgi Rimda) xarakterga ega bo’lishganlar va o’zlarida mulkning shaklini aks ettirganlar. Lekin, antik dunyodagi xo’jalikni rivojlantirish ehtiyoji, iqtisodiy aloqalar takomillashuvi asta-sekinlik bilan davlatlarning yiriklashuvini taqozo etgan. Bu hududda Etoliy, Axey va boshqa shahar – davlatlari ittifoqi bilan birga yirik Ptolemeylar Misri va Salavkiy davlatlarining yuzaga kelishi, nihoyat O’rta Yer dengizi havzasida yagona Rim imperiyasining paydo bo’lishi yuqoridagi fikrimizning isbotidir. Ellin davlatlarida sharqiy harbiy-ma’muriy despotik imperiyalar belgilari o’z-o’zini boshqaruvchi shahar-davlatlari sistemasi bilan qo’shilib ketgan deyish mumkin.
Davlatchilik munosabatlari rivojlanishi va shakllarining ortishi natijasida davlat apparati ham murakkablashib bordi. Soliq tizimi yuzaga keldi, kemasozlik barpo bo’ldi, doimiy armiya tashkil etildi va b. Endi ilgarigi shahar-davlatlari apparatiga xos senat, magistratura, komisiya va boshqalar o’rnida Rim respublikadan imperiya tartibotiga o’tdi.
Oliy hukmdor monarx bo’lib qoldi va uning atrofiga asta-sekinlik bilan yirik yer egalari, shaharning boy kishilari to’plana bordi. Demak, jamiyat takomilllashmoqda edi. Davlatning yiriklashib, hayotda muammolar ko’payib borishi bilan boshqaruvni takomillashtirish ehtiyoji kelib chiqqan. Mukammal, doimo harakatda bo’lgan hujjatlar ishlab chiqish davr talabi bo’lib qolgan. Bu hujjatlar davlat qonunlari darajasiga ko’tarilgan. qonun esa huquq ma’nosida davlat hokimiyati oliy organining tartibga solingan qarorlari bo’lib, bularni barcha fuqarolar, tashkilotlar, uyushmalar va idoralar bajarishga majbur bo’lganlar.
Bobilda miloddan avvalgi 1760 yilda podshoh Xammurapi qonunlar majmuasini qabul qilgan edi. U tarixda Xammurapi qonunlari deb ataladi. Qadimgi Rimda XP qonunlar kodeksi, Arab xalifaligida islom dini shariat qonunlari qabul qilingan. Hattoki, Chingizxon tomonidan tuzilgan deyarlik ko’chmanchilar davlatida ham «Yaso» nomi bilan qonunlar majmuasi bo’lgan. «Temur tuzuklari» dagi «qonun hukmron bo’lgan joyda erkinlik bo’ladi», «Kuch adolatdadir» degan qoidalarni alohida eslashimiz zarur.
Shimoliy Amerika mustaqilikka erishgach 1776 yilda «Mustaqillik deklarasiyasini»ni, Fransiya esa 1789 yilda «Inson va fuqoro huquqlari Deklarasiyasi»ni qabul qilgan edi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashning 1990 yil 20 iyunida bo’lgan ikkinchi sessiyasida qabul qilingan «Mustaqillik Deklarasiyasi», 1991 yil 28-31 avgustdagi O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining navbatdan tashqari sessiyasida qabul qilingan «O’zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari» to’g’risidagi qonun, 1992 yil 8 dekabrdan hayotimizga joriy etilgan O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi (Asosiy qonuni) davlatimizning asosiy poydevori bo’lib qoldi.
Ishonchli tadqiqotlarda bizning qadimgi davlatlarimizning Xitoy, Hindiston, Eron davlatlari bilan tengdosh bo’lganligi e’tirof etilmoqda. Bu fikrimizni olimlarimizning o’sha davr ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini, ya’ni yirik sug’orish inshootlari qurilishini, o’troq joylashuvi o’lkalari bo’lgan viloyatlarning yuzaga kelishini, Markaziy Osiyoning janubida mustahkam devorlar bilan o’ralgan, ichida hokimlarning qarorgohlari, mudofaa burjalari mavjud bo’lgan qal’alar, ko’hna shaharlar va uy-qo’rg’onlar barpo etilishini, chorvachilik va hunarmandchilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishidan iborat bo’lgan mehnatning dastlabki taqsimotlarini, pul muomalasining yuzaga kela boshlanganligini tahlil qilishliklari, rimlik, yunonlik, xitoylik, eronlik va boshqa mualliflar qoldirgan ma’naviy ma’lumotlar, mahalliy yozma manbalar («Avesto» kitobi, Beruniyning «qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asari va b.) to’laligicha tasdiqlaydi.
Shaharlarning paydo bo’lishi dastlabi davlatchilik shakllanishida asosiy omil, bu ikkala jarayon uzviy bog’liq holda kechgan. Shaharlarning paydo bo’lishi dastlabki davlatchilik shakllanishida asosiy omil bo’lib, bu ikkala jarayon uzviy bog’liq holda kechgan. Ilk shaharlar O’zbekistonda bronza davrida, ya’ni millodan avvalgi 2-ming yillik boshidan paydo bo’lgan bo’lib, buni Sherobod tumanidagi Jarqo’ton yodgorligidan bilish mumkin. Bu yodgorlikda qal’a ark, shahar qismi va qabristondan iborat bo’lib, unda shohlar saroyi, olov ibodatxona, kulollar mahallasi, turar joy manzilgohlari, qal’a devolari va ikki mingdan ortiq qabrlar mavjud edi. Jarqo’tonda yashagan aholini quyidagi ijtimoiy guruhlarga bo’lish mumkin: shahar-davlat amaldorlari, dindorlar va oqsoqollar, harbiylar, savdogarlar, chorvadorlar va dehqonlar. Ularning barchasi saroyda yashagan amaldorlar va dindorlar tomonidan boshqarilgan. Jarqo’ton aholisi o’rtasida antagonistik qarama-qarshiliklar bo’lmagan, ko’proq urug’chilik an’anasi saqlangan. Ushbu shahar-davlatning hududi shahar qismdan, dehqonchilik qilinadigan Sherobod daryosi uzanidan va chorvachilik uchun zarur bo’lgan Ko’hitong tog’ yonbag’ri yaylovlaridan iborat bo’lgan. Bu yodgorlikni davlatchilikning birinchi bosqichi bo’lgan qadimgi Sharq shahar – davlatlarining nusxasi deyish mumkin. Demak, Jarqo’ton yodgorligi O’zbekiston hududidagi eng qadimgi shahar-davlatdir yoki “Avesto” tilidagi “noma” davlatdir. Milodgacha IX-VII asrlar jamiyatining ijtimoiy tarkibi to’g’risida ma’lumot beruvchi zardushtiylik dinining muqaddas kitobi «Avesto»da ko’rsatilishicha, Markaziy Osiyo va Sharkiy Erondagi jamiyatning asosini katta patriarxal oila tashkil etgan. Bu “imana” deb atalgan. Shunday oilalarning bir nechtasi urug’ jamoasini – “vis”ni tashkil etgan. Hududiy qo’shnichilik jamoasi «varzana» deb atalgan. Bunday jamoalar birlashib qabilani – «zantu» ni tashkil qilgan. qabilalar o’rtasida turli sabablarga ko’ra kelishmovchiliklar ham bo’lgan. O’z hududlarini himoya qilish maqsadida bir necha qabilalar yagona ittifoqqa «dax’yu»ga birlashganlar.
Ularning boshqaruv tizimi ham bo’lgan: Oqsoqollar kengashi-xalq yig’ini qabilalar boshliqlari. Vujudga kelayotgan davlat tuzilishiga aholining urug’-qabilaviy emas, hududiy belgilar bo’yicha bo’linishi asos bo’lgan. Bu uyushma dastavval harbiy-siyosiy birlashma sifatida paydo bo’lgan, o’zi yashagan hududni mudofaa qilgan, xo’jalik sohasida esa yerni ishlash, ekinlarni sug’orish ishlarini uyushtirgan. Miloddan avvalgi 1-ming yillik boshlarida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning jadal rivojlanishi natijasida jamiyatda dehqonchilik, xonaki chorvachilik, hunarmandchilik va sug’orish ishlarida mashg’ul ishlab chiqaruchilar hamda ishlab chiqarish bilan shug’ulanmaydigan oqsoqollar va harbiy boshliqlar ajralib chiqa boshlaydi. O’zbekiston hududida milodgacha 1-ming yillikning X-VIII asrlaridagi jamiyatning bunday tuzilishi davlatchilikning ikkinchi bosqichida shohlik boshqaruviga asoslangan hududiy va milliy kichik davlat birlashmalari mavjudligidan dalolat beradi.
«Baqtriya podsholigi» haqidagi ma’lumotlarni Yunonistonlik tabib Ktesiy va solnomachi Diodordan ham olish mumkin. Diodor Ossuriya hukmdori Ninning 1910 ming (ma’lumot bo’rtirilgan) piyoda va otliq harbiy qo’shin bilan Baqtriyaga qarshi hujum uyushtirganligini, mahalliy podshoh Oksiartning esa 400 ming kishilik armiya bilan uning hujumini qaytarishga harakat qilganligini, natijada baribir Baqtriya poytaxti Balx egallanib, uning boyligi talanganligini yozadi. Biroz vaqt o’tgach Ossursiya va Midiya davlatlari o’rtasida urush kelib chiqadi. Unda Baqtriya dastlab Ossursiya tomonida, keyinchalik Midiya aslzodalari Baqtriya qo’shinlari boshlig’ini o’z tomoniga ag’darib olganidan keyin Midiya bilan birgalikda Ossursiyaga qarshi harbiy harakatlarni olib borgan. Tarixchi Gerodot ham podshoh Kirning Midiya davlati ustidan harbiy g’alabaga erishganidan keyin navbatdagi urushning Vaviloniya va Baqtriya xalqlariga, saklar va misrliklarga qarshi davom etishligi to’g’risida xabarni bergan. «Baqtriya podsholigi» harbiy-demokratik tipdagi konfederasiyadan iborat bo’lgan. Baqtriya davlati hozirgi Surxondaryo, qisman Qashqadaryo viloyatlari, Janubiy Tojikiston va Shimoliy Afg’oniston hududlarida joylashgan. Sug’diyona va Marg’iyona ham uning tarkibida bo’lgan. Baqtriya Misr va Bobil davlatlari qatorida edi. U qudrati jihatidan ham qo’shni davlatlardan qolishmagan. Uning tabiiy boyliklari Old Osiyoga mashhur bo’lgan. Xususan, Badaxshon Lojuvardi (lazuriti) juda qadrlangan.
Shu davrda yana bir qadimiy davlat «Katta Xorazm» tashkil topgan. U Amudaryo quyi oqimidagi shimoliy yerlarda Marv va Xirot atrofida joylashgan ulkan davlat bo’lgan. Uning markazlaridan biri Ko’zaliqir shahri edi. Shahar qalin va mustahkam mudofaa devorlari bilan o’ralgan. Uning dehqonchilik bilan shug’ullangan aholisi turli xil o’y-qo’rg’onlarga va qishloqlarda yashagan. «Katta Xorazm» da hunarmandchilik, binokorlik va savdo sotiq sezilarli darajada rivojlangan. Uning inqirozga uchragan vaqti to’g’risida aniq ma’lumotlar bo’lmasa-da, lekin milodgacha IX-VII asrlardagi Midiya davlati hukmronligi davrida «Katta Xorazm»ning Janubiy qismi ajralib ketgan, uning yana bir qismini esa Eron ahmoniylari bosib olganligi ma’lum. Natijada «Katta Xorazm»ning Amudaryo quyi qismida milodgacha IV asrda «qadimgi Xorazm» davlati paydo bo’lgan. Uning podshosi Farasman makedoniyaliklar Baqtriya va Sug’diyonani zabt etgan paytda katta qo’shin va sovg’a-salomlar bilan Iskandar Zulqarnayn huzuriga tashrif buyurib, unga agar sohibqiron Markaziy Osiyoning shimol qismiga harbiy yurish qilsa, unga yordam berajagini izhor etgan. Shu bois makedoniyalik hukmdor Xorazmga harbiy yurish qilmadi va u o’zining davlat mustaqilligini saqlab qoldi.