Mavzu: Sare’ tavil bahrlari

Жузвлар
(ажзо)







Ватад жузви
(уч ҳарфли сўзлар)

Фосила жузви

(4 ва 5 ҳарфли сўзлар)

Сабаб жузви (икки ҳарфли сўзлар)







Ватад мафруҳ (ажратилган) уч ҳарфнинг биринчиси ва учинчиси ҳаракатли ўртанчиси ҳаракатсиз: ташна, хома, нома.

Ватади мажмуъ (жамланган ватад) икки ќарфи ќаракатли ва сўнгги бир ќарф сокин: шажар, самар, ҳутан, адан

Сабаби саљийл (оғир сабаб) икки ҳаракатли ва бири ҳаракатсиз уч ҳарф: юзи, кўзи, иши

Сабаби ҳафиф (енгил сабаб) Бири ҳаракатли ва бири сокин икки ҳарф: май, най, гул

Фосилаи кубро (катта) беш ҳарфли сўзлардан аввалги тўрттаси ҳаракатли ва бешинчиси ҳаракатсиз: яшамаган, сўрамаган

Фосилаи суҳро (кичик) аввалги уч ҳарфи ҳаракатли ва сўнгги бир ҳарфи ҳаракатсиз тўрт ҳарфли сўзлар:
Мираким (м р к м)
Юраким (й р к м)

Ushbu juzvlarning

Ushbu juzvlarning ifodasini belgilash uchun Alisher Navoiy “Ul ko’zi qaro dardu g’amidin chidamadim ” jumlasini keltiradilar va quyidagicha taqte’ qiladilar:

“Ul ” - sababi hafif (-)
“Ko’zi” - sababi saqiyl (-v)
“Qaro” - vatadi majmu’ (v -)
“Dardu” - vatadi mafruq (- -)
“G’amidin” - fosilai sug’ro (v - -)
“Chidamadim” - fosilai kubro (vvv -)
Sabab, vatad, fosila juzvlarining turli tuman chatishuvidan aruzda sakkizta asl rukn tug’iladi. Xalil Ibn Ahmad “faala” fe’lidan hyech qanday ma’noni anglatmaydigan, lekin juzvlardagi cho’zg’ilarning uzun va qisqaligini a’lo darajada bildiradigan sakkizta ruknni – afoilni yaratgan.

2- jadval

№	Nomlanishi	Bahrlar tuzilishi
1	Faulun	Mutaqorib
		“Vatadi majmu’”, “Sababi hafif”	V- -
2	Foilun	Mutadorik
		“Sababi hafif”, “Vatadi majmu’”	- V -
3	Foilotun	Ramal
		“Sababi hafif”, “Vatadi majmu’”	-V - -
4	Mafoiylun	hajaz
		“Vatadi majmu’”, “Sababi hafif”, “Sababi hafif”	V - - -
5	Mustaf’ilun	Rajaz
		“Sababi hafif”, “Sababi hafif”, “Vatadi majmu’”	- -V -
6	Mafoilotun	Vofir
		“Vatadi majmu’”, “Fosilai sug’ro”	V-VV-
7	Mutafoilun	Komil
		“Fosilai sug’ro”, “Vatadi majmu’”	VV–V-
8	Maf’ulotun	-------------------
		“Sababi hafif”, “Sababi hafif”, “Vatadi mafruq”	- - -V -

Ruknlar ikki turga bo’linadilar: solim (o’zgartirilmagan, butun) va g’ayri solim (o’zgartirilgan, pachaq). Asl ruknlarni o’zgartirib yangi ruknlar yasash “zihof” deb ataladi. Asllardan yangicha “aslchalar” yaratish – zihofat bo’lsa, “aslchalar”dan “kichik (shoxobcha) asl” yaratish – far’ deb ataladi.

Asl, zihof, far’ ruknlar takroridan yoki bir- biriga aralashtirib olinishidan bahrlar tug’iladi. Ular o’n to’qqizta: tavil, madid, basit, vofir, komil, hazaj, rajaz, ramal, munsareh, muzore’ , muqtazab, mujtas, sare’, jadid, qarib, xafif, mushokil, mutoqorib, mutadorik.
3 – jadval