Mavzu: Til va nutq munosabatlari. Nuqt odobi. Til va madaniyat
Yüklə 23,48 Kb.
|
|
Mavzu: Til va nutq munosabatlari. Nuqt odobi. Til va madaniyat. Reja. 1. Til bilan nutqning bir-biriga bog`liqligi 2. Til madaniyati va nutq madaniyati 1.
Tilga xos xususiyatlar. 2.
3. Xulosa. Til va nutq bir-biriga bog`liq hodisalardir, ularni bir-biridan ajratib qarab bo`lmaydi. Til nutq uchun moddiy materialdir. Shu material asosida nutq tashkil topadi. Tildagi hamma narsa til jamoasi uchun umumiy bo`ladi. Tilda ruhiy va moddiy material mavjud. So`z, moro’ema, fonemalarning kishi xotirasidagi obrazlari ruhiy material hisoblanadi. Nutq yaratish jarayonida ma`lum tovush
Bunday til bir tomondan, moddiy hodisa bo`lsa, ikkinchi tomondan ruhiy hodisadir, degan xulosa kelib chiqadi. Tilning ruhiy hodisaligini uning ongda saqlanishi ko`rsatadi. Uning moddiyligini esa nutq jarayonida yuzaga keluvchi mavjud real tovushlar belgilaydi. Biz xotiramizda saqlangan qoidalardan tezkorlik bilan foydalanib, biror fikrni yuzaga chiqarish uchun so`zlar va grammatik ma`no tashuvchi morfemalardan so`z shakllarini va gaplarni hosil qilamiz. Masalan, miyamizda u kitobni qayerdan olganini bilish fikri tug`ildi, deylik. Uni savol tariqasida shunday yuzaga chiqaramiz. Sen kitobni qayerdan olding? Bunda biz sen, kitob, qayer, ol leksemalardan: -ni, -dan, -da, -ng morfemalaridan va so`roq gap modelidan hamda qoidasidan foydalandik. Bu gapni aytish jarayonida ongimizdagi leksemalar alohida mofemalarnn qabul qilib, so`z shakllaridan aylandi va yuqoridagicha tartibni egalladi. Til ruhiy hodisadan moddiy hodisaga aylandi. Bu jarayon tugashi bilan tilga tegishli narsalar yana alohidalik holiga qaytadi va ongimizda avvalgidek saqlana beradi. Demak, ma`lum til jamoasidagi kishilar ongida tovush obrazlari sifatida saqlanadigan va hamma vaqt haqiqatga aylanishga tayyor turgan so`z, fonema, tufayli lisoniy qoidalar, gapning modellari tilga tegishlidir. Chegaralangan narsalar miqdoridadir, nutq esa cheksizdir. Tilda paydo bo`lgan narsalar dastlab ayrim shaxslar nutqida ko`rinadi, so`ng asta- sekinlik bilan butun jamoa ongiga singadi. Nutq tildagi mavjud ifoda vositalardan foydalangan holda mavjudlikka aylangan fikrdir. Nutq nutq a`zolarining harakati jarayonida paydo bo`ladi. Ruhiy hodisa bo`lgan tilning ifoda vositalari nutq ixtiyoriga o`tgach, haqiqatga aylanadi. Til bilan nutq orasidagi munosabatga dialektik nuqtai nazardan yondashilgandagina u
munosabatini yaxish anglamoq uchun avvalo, tilning o`zini, uning qanday qurilma ekanligini aniq his etmoq kerak. Tilning lisoniy imkoniyatlarini egallash ikki bosqichda amalga oshadi: Birinchi bosqich til vositalarini bilishdan iborat. Bu nutqni tinglaganda unda ishlatilgan til vositalarining ma`nosi va vazifasini anglashda ko`rinadi. Ya`ni tinglovchi tinglagan va o`qigan narsalarinp tushunadi. Bunday shaxs o`zgalar nutqini yaxshi tushunadi. Ammo o`zining nutqi tilning rang-barang imkoniyatlaridan mahrum qilmoq bo`ladi. Ikkinchi bosqich til sistemasi taqdim etgan imkoniyatlarining katta qismini chuqur o`zlashtirishdan ularni nutq tezkorligiga aylantirib olishdan iboratdir. Bunga erishgan shaxsning nutqi ravon, boy, obrazli, o`rindi bo`ladi. Birinchi bosqichda anglab olingan nutq vositalari ustida doimiy mashq qilish, ularni xotirada saqlashga doimo e`tibor berish, bu imkoniyatlarni nutqiy tezkorlikka aylantiradi. Mustahkamlash uchun savollar. 1. Til bilan nutqning bir-biriga bog`liqligi haqida nimalarni bilasiz?
3. Tilga xos bo’lgan xususiyatlar haqida so`zlang . 4. Nutqqa xos bo`lgan xususiyatlar qaysilar?
5. Nutq madaniyati nima? 6. Nutq va uning turlari. 7. Nutq madaniyati lingvistik soh 8. Nutq madaniyati muammolari. Nutq madaniyati fani hozirgi davr tilshunoslik fanining aktual muammolaridan biridir. Tafakkur nutq yordamida ro`y berib, shu tufayli kishilar bir-birlari bilan aloqa bog`laydilar. Nutq madaniyati esa biror tilda to`g`ri so`zlash va yozish, o`sha tilda o’ikri qisqa va aniq, sodda va obrazli, uslub jihatdan ravon ifodalash demakdir. Tinglovchida kuchli taassurot qoldirish va kishining nutqi noaniq bo`lmasligi uchun dastlab til qoidalarini puxta bilish lozim. Nutq turli shaklga ega bo`lib, quyidagicha klassifikatsiya qilinadi. Nutq, ko`pincha, ovoz chiqarmasdan, o`ylash protsessida ham ifodalanadi. Bunday odam ichida gapiradigan, ya`ni passiv nutqdir. Bunday ichki nutqda ikkinchi kishiniig bo`lishi shart emas. Ichki nutq og`zaki va yozma nutqning asosi sifatida muhim o`rin tutadi. Nutq
Ichki nutq нутq
Таshqи
Passiv nutq Аktiv nutq Оg’zaki nutq Yozma
nutq
нутq Дialogik nutq Tashqi muhit aktiv o’ikrlashni talab qiladi. Bunday nutq og`zaki va yozma formada amalga oshiriladi. Odatda, tovushli so`zlashuv protsessiga og`zaki nutq deyiladi. Bundan tashqari kishilar intonatsiya orqali mimika va imo-ishora orqali ham o`z fikr, his- tuyg`ularini boshqalarga yetkazadi. Og`zaki nutq hamisha bir yoki bir necha kishi tomonidan monolog yoki dialog shaklida namoyon bo`ladi. Monologik, nutq bir kishining ko`pchilikka qaratilgan fikrlarining ifodasidir. Dialogik nutq ikki va undan ortiq shaxs o`rtasida amalga oshiriladi. Nutq madaniyati hodisasining o`zini maxsus ilmiy tushuncha, maxsus lingvistik soha sifatida asoslab berishga bag`ishlab yozilgan adabiyotlar juda kam. O`zbek tilshunosligida, shuningdek, deyarli butun turkologiya fanida, nutq madaniyati sohasi yangi bo`limdir Bu masala bo`yicha endigina sezilarli ishlar amalga oshirilmoqda. Hozirgi vaqtdagi eng muhim narsa shuki, nutq madaniyatini ilmiy muammo sifatida qo`yish va ishlash lozimligi ko`pchilik olimlar tomonidan tan olindi. Nutq madaniyati deb yuritiluvchi tushunchaning ilmiy muammo sifatida «asoslanishi, dastlab rus tilshunosligida yuzaga keldi. Bu masalaning ilmiy muammo sifatida asoslalanishi atoqli rus tilshunosi Grigoriy Osipovich Vinokur (I897-1947) ning nomi bilap bog`liqdir. O`zbek tilshunosligi nutq madaniyati oldida quyidagi aktual nazariy hamda amaliy muammolar turibdi:
1.Nutq madaniyatining umumnazariy muammolari. 2.Yozma nutq madaniyati muammolari.
Mazkur muammolarning ilmiy hal qilishni tilshuni. O`zbek tilshunosligida nutq madaniyati tushunchasi bilan bog`liq bo`lgan yana bir qator masalalar ham borki, ularni umumlashtirib tubandagicha gruppalashtirish mumkin: 1.Nutq madaniyati yoki til madaniyati deb nomlanuvchi tushuncha, hodisaning mohiyatini aniqlash kerak. 2.Nutq madaniyati tushunchasining tilshunoslik fanida paydo bo`lishi tarixan asoslanishi lozim. 3.Nutq
madaniyati va til
terminlariii ifodalovchi tushunchalarning aloqador va farqli xususiyatlarini aniqlash zarur. 4.Nutq madaniyati tushunchasining, bir tomondon, ilmiy muammo sifatida va ikkinchi tomondan, lingvistik soha sifatida mazmunini belgilash kerak. 5. Nutq madaniyati muammosini ilmiy tadqiq etish aspektlari aniqlanishi lozim. 6. Nutq madaniyati sohasi bilan tnlshunoslikning boshqa bo`limlari orasidagi munosabat, ulardagi o`zaro o`xshashlik aloqadorlik farqli tomonlar belgilanishi shart. 7. Nutq madaniyati sohasining nazariy muammolari, unga kiruvchi masalalar aniqlanishi zarur. 8. Nutq madaniyatining amaliy muammolari unga kiruvchi masalalarni aniqlanishi kerak. 9. Nutq madaniyati va individual nutq masalasi.
Yuqorida qayd qilingan tushuicha va muammolarni talqin qilish va javob topishga intilish o`zbek tilshunosligi o’anining dolzarb masalalaridan biridir. Mustahkamlash uchun savollar. 1.Nutq madaniyati deganda nimani tushunasiz? 2.Nutq va uning turlari haqida gapiring. 3.Og`zaki nutqning o`ziga xos xususiyatlari haqida so`zlang. 4.Yozma nutqqa qo`yiladigan umumiy talablar nimalardan iborat? Mavzu bo`yicha tayanch iboralar: 1,2,14,15,16,17,21,22. Mavzu: Nutqning kommunikativ sifatlari. 1. Nutqning to`griligi. 2. Nugqning aniқligi. 3.Nutқning tozaligi. 4.Nutqiing mantiqiyligi. 5. Nutqiing ifodaliligi. Adabiyotlar:
asoslari.- Toshkent,1992.
2. Qudratov T. Nutq madaniyati asoslari. – Toshkent, 2001. 3. Yo. Tojiyev., N. Xasanova. X. Tojimatov., O. Yo`ldosheva. O`zbek nutqi
Matn.
Har qanday nutq ma`lum bir so`zlovchi yoki yozuvchi tomonidan tinglovchi yoki o`quvchiga qaratilgan matnning shakllantirilgan tashqi ko`rinishidir. Albatta bu yo`llangan nutq tinglovchiga yetib borib ma`lum bir ta`sir ko`rsatsagina unga nisbatan yaxshi nutq deyishimiz mumkin. Nutq har tomonlama yaxshi bo`lishi uchun o`z oldiga ma`lum talablarni qo`yadi. Bu
talablar nutqning asosiy sifetlarn, xususiyatlari deb
yuritiladi. Ular
to`g`riligi, mantiqiyligi, ta`sirchanligi, tozaligi, tushunarliligi, va
maqsadga muvofiqligidir.
madaniyatining zarur va birinchi sharti sifatida adabiy tilning ma`lum paytda qabul qilingan normasiga qat’iy va aniq muvofiq kelishini, uning talaffuz, imloviy lug’at va fammatik normalarini egallashni tushunishimiz lozim bo`ladi». Nutqning to`g`riligi uning eng muhim aloqaviy fazilatidir. Nutq to`g`ri bo`lmasa, boshqa kommunikativ sifatlari ham vayron bo`ladi. Nutqning tuzilishi to`g’ri bo`lmasa, uning mantiqiyligi, aniqligi, maqsadga muvofiqligiga ham putur yetadi. Nutq to`g`ri bo`lishi uchun, asosan, ikki normaga – urg`u va grammatik normaga qattiq amal qilishni talab qiladi. So`zlardagi urg’uning ko`chishi bilan ma`nosi ham ba`zan o`zgarib ketishi mumkinligini esdan chiqarmaslik lozim. Bu ham nutqning buzilishiga olib keladi: Olma-olma; hozir-hozir, yigitcha-yigitcha; o`quvchimiz-o`quvchimiz, yangi-yangi va hokazo Gap tarkibidagi bir so`zga tushadigan mantiqiy (logik) urg’uni ham ma`noni farqlashdagi xizmati katta. Grammatik normaga
rioya
deganda gap tuzish
to`g`ri foydalanish, o`zak va qo`shimchalarni qo`shishda xatoga yo`l qo`ymaslik, kelishik qo`shimchalarini o`z o`rnida qo’llash, ega va kesimning mosligi, ikkinchi darajali bo`laklarni ularga
bog’lanish
2. Nutqning aniqligi
bu
so`zning o`zi ifodalayotgan voqelikka mutlaqo mos va muvofiq kelishidir. Aniqlik nutqning muhim fazilatlaridan biri sifatida қadimdan ma`lum. G’arb mutafakkirlari ham, Sharq olimlari ham aniqlikni nutq sifatlarining birinchi sharti
deb
Aristotel: Agar
nutq
bo`lsa, u maqsadga erishmaydi»,-
bo`lsa, Kaykovuz «Ey farzand so`zning yuz va orqa tomonini bilgil, ularga rioya qilgil,
so`zlag’anda ma`noli gapir,
notiqlikning alomatidir. Agar
gapirgan vaqtingda so`zning qanday ma`noga ega ekanligini bilmasang qushga o`xshaysan...» deydi. Aniqlik nutqning fazilati sifatida yorqin ifodalash qobiliyati bilan, nutq predmetining
Agar notiq o`zi fikr yuritmoqchi bo`lgan nutq predmetini yaxshi bilsa, unga mos so`zlar tanlasa va o`zi tanlagan so`zlarning ma`nolariga mos vazifalar yuklasa nutq aniq bo`lishi tayin. Aniqlik ikki xil bo`ladi: narsaning aniqligi va tushuncha aniqligi. 3. Nutqning mantiqiyligi uning
asosiy
to`g`rilik va
aniqlik bilan
chambarchas
Chunki
grammatik jihatdan to`g`ri tuzilmagan nutq ham,
ifodalash uchun muvaffaqiyatsiz tanlangan lug`aviy birlik
ham
buzilishiga olib
kelishi
Mantiqiy izchillikning buzilishi tinglovchi va
o`quvchiga ifodalanayotgan fikrning to`liq
borib yetmasligiga, ba`zan umuman, anglashilmasligiga olib
keladi. Nutqni
e`tiborsizlik natijasida ba`zan, hatto, mantiqsizlik yuz beradi. Quyidagi misolga e`tibor qiling
jonkuyarlari olti oylik
sut sotish
planlarini muddatidan oldin
bajaradilar
birikmasining «sotish» so`zidan keyin kelmaganligi tufayli mantiqqa putur yetyapti, hatto xato fikr ifodalanyapti.
Tushuncha mantiqiyligi alohida olingan matnda fikriy ketma-ketlik, mantiqiy izchillik bo`lishini taqozo qiladi. Ammo, bu talabni nutqiy jarayonning hamma ko`rinishlarida ham
uslublarida bu talabga qanday amal qilinishini olib ko`raylik. Ilmiy uslubda yozilgan asarlar yaxlit bir tuzilishga ega. Unda kirish, asosiy qism va xulosa mavjud bo`lib, ular yagona bir halqaga birlashadi. Matnda bayon qilinayotgan fikrlar qat`iy izchillikda bayon qilinadi. Badiiy nutq tuzilishi esa, bir oz boshqacha. Aytaylik, fikrlar bir maromda bayon etib kelindi-yu birdaniga uzilish yuz beradi va endi boshqa voqealar hikoya qilinib ketiladi. Bu narsa go`yo mantiqiy izchillikka putur
yetkazganday ko`rinsa-da, aslida unday
Badiiy
xususan, qissa,
roman
janrlardagi keng planlilik tasvir qurilishini ana shunday tuzishni taqozo
qiladi. Mantiqan putur yetmaganlik, bunday asarlarning oxirida ma`lum bo`ladi. Xulosa qilganimizda, nutqning mantiqiyligi deganda, yaxlit bir sistema asosida tuzilgan, fikrlar rivoji izchil bo`lgan, har bir so`z, ibora aniq maqsadga mo`vofiq ravishda ishlatiladigan nutqni tushunamiz. 4. Nutqning tozaligi. Nutqning tozalish degaida, eng avvalo, uning adabiy tilning lisoniy normasiga muvofiq kelish-kelmasligi tushuniladi. Darhaqiqat, yaxshi, ideal nutq hozirgi o`zbek adabiy tili talablariga mos holda tuzilgan bo`lishi, turli til, g`ayri adabiy til unsurlaridan holi bo`lishi kerak. Bu masalaning lisoniy tomoni bo`lib, nutqiy tozalikning nolingvistik jihatlari ham undan kam bo`lmagan ahamiyatga ega. Nutqimizning toza bo`lishiga halaqit berayotgan lisoniy unsurlar, asosan, dialektizmlar va varvarizmlardir. To`g`ri, ular tilimizda ishlatilishi kerak, busiz bo`lmaydi. Chunki, badiiy adabiyot tilimizda dialektizm va varvarizmlar bilan ma`lum badiiy-estetik vazifani bajarishi, mualliflik ma`lum g`oyasini, niyatini amalga oshirishga xizmat qilishi mumkin. Aytaylik, muallif milliy kaloritni bermoqchi yoki asar qahramonining qayerlik ekanligiga ishora qilishda dialektizm va varvarizmlarga murojaat qilishi, hatto, zarurdir. Masalan: «Yoshulli, saning qizing bunda gatirilmagan. Ova, yoshulli. San, manglayi qara batkirdor, na sababda mundoq yomon so`zlarni elga tarqatding» (Mirmuhsin). Ushbu misolda dialektizmlar hududiy kaloritni berishga xizmat qilgani kabi quyidagi misolda varvarizmlar - chet so`zlar xarakter yaratishda yozuvchiga ko`maklashgan. «Dubora» yana bordi bir ishga shul, (so`kib -net, - dedi, kelma durrak, poshul!) (Mirmuhsin). Parazit so`zlar deb ataluvchi lug`aviy birliklar ham til madanyati uchun yotdir. Ular, asosan, so`zlashuv nutqida ko`p ishlatilib, notiqning o`z nutqini kuzatib bormasligi, e`tiborsizligi natijasida paydo bo`ladi va bora-bora odatga aylanib qoladi. Masalan: ayrim kishilar o`zlari sezmagan holda demak, xo`sh kabi so`zlarni qaytaraverishga o`rganib qolganlar. «Bir dokladchining bir soatli nutqida, - deb yozadi A.Ahmedov -«o`rtoqlar» so`zi 101 marta, «ya`ni» so`zi 73 marta, «demak» so`zi 60 marta takrorlanganligining guvohi bo`lamiz. Qarang, bir soatlik nutqda 234-ta ortiqcha, «bekorchi» so`z ishlatilgan» (Ahmedov A. Til boyligi - Toshkent, 1968, 27-bet) 5. Nutqning ta`sirchanligi. Nutqning ta`sirchanligi deganda, asosan, og`zaki nutq jarayoni nazarda tutilgan va shuning uchun uning tinglovchi tomonidan qabul qilinishidagi ruhiy vaziyatni e`tiborga olish ham muhimdir. Ya`ni, notiq tinglovchilarni hisobga olishi kishilarning bilim darajasidan tortib, hatto yoshigacha, o`z nugqining tinglovchilar eshitayotgan paytdagi kayfiyatigacha kuzatib turishi, o`z nutqining tinglovchilar tomonidan qanday qabul qilayotganini nazorat qilishi lozim bo`ladi. Professional bilimga ega bo`lgan kishilar oldida jo’n, sodda tilda gapirish maqsadga muvofiq bo’lmagani kabi, oddiy, yetarli darajadagi ma`lumotga ega bo`lmagan tinglovchilar oldida ham ilmiy va rasmiy tilda gapirishga harakat qilish kerak emas. Xullas, notiqdan vaziyatga qarab ish tutish talab qilinadi va ifodalamoqchi bo`lgan fikrni to`laligicha tinglovchilarga yetkazishga harakat qilish vazifa qilib qo’yiladi. Xo`sh, ta`sirchan nutq deganda qanday nutqni tushunmoq kerak? Unga B.L. Golovin shunday ta`rif beradi: «Ta`sirchan nutq deb nutq qurilishining tinglovchi va o`quvchi e`tibori va qiziqishini qozonadigan xususiyatlariga aytiladi, o`z pavbatida shu xususiyatlarga ega bo`lgan nutq ta`sirchan sanaladi». Omma tushuna oladigan tilda gapirish, ularni ishontira olish notiqlar oldiga qo`yiladigan asosiy shartlardan hisoblanadi. Buning uchun esa, yuqorida aytilganidek, mavzuni yaxshi bilshdlan tashqari, uni bayon etishning aniq belgilangan rejasi bo`lishi kerak. Nutqdagi fikrlarni birinchi va ikkinchi darajali tarzda tugashi, ularni o`zaro bog`lab, tinglovchilarga avval nutq rejasini taklif qilib, gapni, bog`lash lozim. Vaqtni hisobga olish notiqlik fazilatlaridandir. Chunki so’zlash muddati oldin e`lon qilinib, shunga rioya qilinsa, agar iloji bo’lsa, sal oldinroq tug’atilsa, tinglovchilar zerikmaydi. So`zlovchining o`z
nutqiga munosabati ham muhimdir, chunki, shunday bo`lgandagina quruq
rasmiyatchilikdan qochish bo`ladi. So`zlovchi va
tinglovchilar o`rtasida aloqa
yaxshi bo`ladi. Notiq fikrlarni o`zi yoki
hayotidan olingan misollar asosida isbotlashga harakat qilsa,
doir
fikr mulohazalarini bildirsa, nutq yana
ishonarli va ta`sirli bo`ladi. O`qituvchi nutqining to`g`riligi. Nutqning to`g`riligi uning adabiy til normalariga mosligidir. Adabiy til normalari ko`p tarmoqli bo`lgani uchun nutqning to`g`riligi ham bir qancha shartlarni o`zida qamraydi. To`g`ri, nutq o`zida adabiy tilning, fonetik, talaffuz, lug`aviy so`z yasalishi, grammatik (morfologik, sintaktik), uslubiy normalarini mujassamlashtirgan bo`lishi lozim. Bularning birortasidan biroz chetlashgan nutq ham to`g`ri nutq bo`la olmaydi. Nutqning to`g`riligi uning eng muhim aloqaviy fazilatidir. Nutq to`g`ri bulmasa, boshqa kommunikativ fazilatlari ham vayron bo`ladi. Nutqning tuzilishi to`g`ri bo`lmaganda, uning mantiqiyligi, aniqligi, o`rinliligi kabilar haqida gapirib bo`lmaydi. To`g`ri nutq tuzish uchun so`zlovchi adabiy til normalarini egallab olgan bo`lmog`i lozim. Bu esa juda murakkab, sermashaqqat ishdir. Yüklə 23,48 Kb. Dostları ilə paylaş:
|