Mavzu: turkiy tillarida fe'l zamonlarining ifodalanishi

Mavzu: TURKIY TILLARIDA FE'L ZAMONLARINING IFODALANISHI
Turkiy tillar ham predmetning ish-harakatini, xrlatini, belgining yuzaga  kelishi, o`zgarishi kabi jarayonlarni ifodalaydigan so`zlar fe'l deb ataladi. Morfologik jixdgdan fe'lning bir qancha o`ziga xos xususiyatlari mavjud:
1. O`timli va o`timsizlik: ol-o`timli, kel-o`timsiz. 
2. Sub'ekt va ob'ekt o`rtasidagi munosabatni ifodalovchi nisbat kategoriyasi: kel-keltir, shod-shodlan, tepin, tepil. 
3. Bo`lishli va bo`lishsyulik shakli: kel-kelma, ol-olma, ket-ketma.
4. Mayl va  zamon kategoriyasi: oldi, oladi; olay, olsa kabi.
5. Maxsus funktsional shakllari:  sifatdosh, ravishdosh, x,arakat nomi. 
6. Tuslanish sistemasi: oldim, olding, oldi;  olganman, olgansan, olgan; ol, olay, olsin kabi.
Fe'l nisbatlar. Turkiy tillar ishharakatning bajaruvchisi (sub'ekt) bilan predmet (ob'ekt) orasidagi yoki bir necha bajaruvchi (sub'ektlar) orasidagi  munosabatning ifodalanishi fe'l nisbati sanaladi. Fe'l nisbati maxsus shakl yasovchi affikslar yordami bilan yasaladi. Turkiy tillarda fe'lning besh nisbati mavjud: aniqlik, o`zlik, majhullik,  birgalik, orttirma nisbatlari. Uzlik nisbatida qarakatning sub'ekti bilan ob'ekti bir shaxsning o`zi bo`ladi. O`zlik nisbati turkiy tillarning barchasida -n, -in, -in affiksi bilan yasaladi: tortin, yuvin, o`ran, yasan (o`zbek tili), so`zlan, karan, sashan (tatar tili), gezinmex  (kezinmoq ozarbayjon tili). Boshkd turkiy tillarda bo`lmagan -l, -ish affikslari bilan o`zbek tilida o`zlik nisbati yasash mavjud: cho`mil, surkal; kerish kabi. Majhullik nisbatida harakat to`ldiruvchi anglatgan predmet tomonidan bajarilib, egaga o`tadi yoki haqiqiy bajaruvchi noma'lum bo`ladi. Majhullik nisbati  xdmma turkiy tillarda -l, -nl, -il affiklari bilan yasaladi.  Masalan, ozarbayjon tilida azal-kamayib, boshal-bo`shal; o`zbek tilida yengilla, muzla; turk tilida kgsala - qisk^rt; tatar tilida tugerekle – yakunl ; chuvash tilida vad'l-kdrimoq; qirg`iz tilida armqta (arikla) -arikla; qozoqtilida juanda (-juanla) yo`g`onlan kabi. Birgalik nisbatida harakat bir necha shaxs tomonidan birgalikda bajariladi.  Birgalik nisbati -sh, -ish affiksi bilan yasaladi. Masalan, sevishmeq (turk tili), sug'sh (tatar tili), bar's (no`g`oy tili), alnshmak (turkman tili), v'rs urishmoq  (chuvash tili), so`zlashdi, sug`arishdi (o`zbek tili) kabi. Orttirma nisbat bir sub'ektning o`z harakatini bo isd sub'ektning ta'siri  natijasida bajarishini yoki aslida o`timsiz bo`, an harakatning predmetga o`tishini ifodalaydi.  Turkiy tillarda orttirma nisbat quyidagi affikslar bilan yasaladi: -ar, -er, -f, -ir affikslari bilan: krzoq tilida sh'gar-chiqar. ko`mik tilida qaytar, ichir, uyg`ur tilida achur, turk tilida batmr, oltoy tilida kechir, shor tilida qachir. io`goy tilida umish kabi. -tf, -tir affiqsi bilan: yazdmr (qo`miq tili), yuzdir (turkman tili), yedir (turk  tili), kestir (tuva tili). kiydir (oltoy tili), oltur (qirg`iz tili), attf (shor tili), smrdar Turkiy tillarda ishx,arakatning voqelikka munosabatini ifodalovchi kategoriya mayl sanaladi. Mayl katsgoriyasi harakachiing voqelikka munosabatini  ifodalab, grammatik zamon va grammatik shaxs uzviy bog`lanadi. Bu uch xrdisa  fe'lning gapda kesim vazifasin.n bajarishdan - predikativlik funktsiyasidan kelib chnqadi. Turkiy tillarda fe'lning uch manlp mpvjud: 1. Istak mayli. 2( Shart mayli. Istak mayli turkiy tillarda oltn xil affiks bilan yasaladi. Ular -gay, -ay, -as1, -a, -sa, -sar kabilar. -gay affiksi fe'l o`zagiga ko`shilgan, unga shaxs-son affikslari -msh, -ssh, - bsh, So`z va lar ko`shiladi. o`u holat po`g`oy, qaraim. shor, oltoy, tuva, qozoq, qoraqalpok, chulim, hakas, salar tillarida va biroz o`zgargan xrlda yokuttnlida uchraydi.