Shundan so‘ng, mahsulot birligining o‘rtacha bahosi (∆Btuz) mahsulot tuzulmasining o‘zgarishini haqiqatda jami ishlab chiqarilgan mahsulotning natural miqdoriga ko‘paytirib, mahsulot tuzulmasining ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi qiymatiga ta’sirini aniqlaymiz:
4-jadvaldan ko‘rinadiki, o‘rtacha bahoning mahsulot tuzulmasi hisobiga o‘zgarishi 161,4 so‘mni tashkil etadi. Bunday o‘zgarish jami ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi qiymatini 15303 ming so‘mga ko‘payishiga ta’sir ko‘rsatganligini ko‘rishimiz mumkin.
Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga mahsulot tuzulmasi o‘zgarishining ta’sirini o‘rganilgani kabi sotilgan mahsulot tuzulmasining o‘zgarishini mahsulot sotishdan olingan tushum summasiga ta’sirini tahlil qilib o‘rganish mumkin (5-jadval).
5-jadval
Mahsulot sotishdan olingan tushumga sotilgan mahsulot tuzulmasi o‘zgarishi ta’sirining tahlili
Bozor munosabatlari sharoitida korxona moliyaviy-xo‘jalik faoliyati natijalariga mahsulotlar assortiment (nomenklatura) va ishlab chiqarish tuzulmasi hamda mahsulotning sotilishi katta ta’sir ko‘rsatadi.
Korxona mahsulot assortimenti va ishlab chiqarish tuzulmasini shakllantirishda, bir tomondan, mahsulotlarning ushbu turlariga bo‘lgan talabni, boshqa tomondan esa mehnat, xomashyo, texnik, texnologik, moliyaviy va o‘zida mavjud bo‘lgan boshqa resurslarni inobatga olishi lozim. Assortimentni shakllantirish tizimi quyidagi asosiy jihatlarni o‘z ichiga oladi:
- xaridorlarning joriy va istiqboldagi ehtiyojlarini aniqlash;
- ishlab chiqarilayotgan yoki ishlab chiqarilishi rejalashtirilayotgan mahsulotlarning raqobatbardoshlik darajasini baholash;
- mahsulotning hayotiy siklini o‘rganish va mahsulotlarning yangi, tamomila mukammal turlarini joriy qilishga doir choralarni o‘z vaqtida ko‘rish va ma’naviy eskirgan hamda iqtisodiy jihatdan samarasiz bo‘lgan mahsulotlarni ishlab chiqarishdan chiqarib tashlash;
4. MAHSULOT NOMENKLATURASI VA ASSORTIMENTI TAHLILI
- iqtisodiy samaradorlikni va mahsulot assortimentidagi o‘zgarish riski darajasini baholash.
Bugungi kunda qayta ishlash korxonalari faoliyatini tahlil qilishda o‘rtacha assortiment bo‘yicha rejaning bajarilishini ham aniqlash muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. O‘rtacha assortiment rejasining bajarilishi odatda eng kichik raqamlarni jamlash usuli orqali amalga oshiriladi.
Bunda har bir mahsulot turi bo‘yicha haqiqatda ishlab chiqarilgan miqdori bilan reja ko‘rsatkichlari solishtirilib, har ikki ko‘rsatkichdan kichigi assortiment hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot tarkibiga qabul qilinadi. Assortiment hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot tarkibiga qabul qilingan ko‘rsatkichlarning jamini reja bo‘yicha ishlab chiqarilishi lozim bo‘lgan mahsulotlarga bo‘lish orqali o‘rtacha assortiment rejasining bajarilishi aniqlanadi.
Mahsulot assortimentini “NAMUNAˮ mas’uliyati cheklangan jamiyat ma’lumotlari asosida tahlil qilib o‘rganganimizda quyidagi ma’lumotlarga ega bo‘lindi (6-jadval).
