Mavzu: Zilzila va vulkanlar Reja

Denudatsiya jarayoni tufayli yuz beruvchi zilzilalar. Yer yuzida sodir 
bo‟luvchi zilzilalarning juda oz qisminigina tashkil etadi. CHunki ular faqat ayrim 
xolatlardagina yuz beradigan tog‟lik hududlardagi yirik surilmalar, o‟pirilmalar, 

---

ko‟chkilar yoki ulkan karst bo‟shliqlari shiftining o‟pirilib tushishi tufayli sodir 
bo‟ladigan silkinishlar tufayli yuzaga keladi.
Antropogen ta’sir tufayli yuzaga keluvchi zilzilalar. Ushbu turdagi 
zilzilalar insonning tabiatga ta‟siri tufayli shakllanadi. Kon qazish, injenerlik va 
xarbiy ishlar maqsadida portlatish ishlarini yo‟lga qo‟yish, muayyan yuza bo‟ylab 
og‟ir yukning juda katta miqdorda to‟planishi, masalan yirik suv omborlar qurilishi 
yoki suv, gaz, neft maxsulotlarining zo‟r berib so‟rib olinishi tufayli yuzaga keladi. 
CHunki oxirgi xolatlarda katta kuch bilan bosilish tufayli suv ombor kosasini 
tashkil etuvchi tog‟ jinslarining siqilishiva taranglashishi tufayli mavjud bo‟lgan 
tektonik siniqlar rivojlanadi, yangidan shakllanadi va zilzila bo‟lishiga olib keladi.
Demak, antropogen ta‟yair tufayli ham bir muncha kuchli zilzilalar sodir 
bo‟lishi mumkin, degan xulosaga kelish imkoniyati yuzaga keladi. Darvoqe‟ya 
antropogan ta‟sir tufayli vujudga kelgan zilzilalar Hindiston, AQSH hududlarida 
kuzatilgan. Ammo ular ham planetamizda yuz beruvchi jalmka zilzilalarning juda 
oz qisminigina tashkil etadi xolos. 
Endodinamik jarayonlar ichida tekshirish mumkin bo„lgan geologik 
qarakatlardan biri vulkanizmdir. Yer po„sti va yuzasida magma qarakati bilan 
bog„liq bo„lgan jarayon yig„indisiga vulkanizm  deyiladi.
Vulkanizmni yer yuzasidagi ko„rinishi vulkanlardir. Vulkanizm jarayonni 
odamlar ibtidoiy tuzumdan boshlab kuzatib keladilar. O„tmishda vulkan otilib 
turadigan o„lkalarda yashovchi kishilar bu tabiiy qarakatni iloqiy kuchga bog„lab 
kelganlar. Masalan, qadimgi rimliklar otilib chiqayotgan vulkanni ko„rib, uni olov 
xudosi Vulkano (O„rta dengizdagi orolning nomi) yoki Gefestin deb ataganlar va 
kishilarni ekspluatatsiya qilishda undan keng foydalanganlar. 
34-Rasm. Yer qimirlash kuchli bo‟ladigan hududlar. 
Darqaqiqat, tabiatda bo„ladigan daqshatli qarakatlar ichida eng qo„rqinchlisi 
vulkan otilishidir. Vulkan qarakatidan yer po„stida kuchli o„zgarishlar ro„y beradi.

---

Demak, vulkanizm magmatizm jarayoning bir qismi bo„lib, bunda yer 
yuzasiga magma maqsulotlari otilib chiqadi. 
Vulqondan otilib yoki quyulib chiquvchi maqsulotlar fizik va ximiyaviy 
xossalariga qarab, gazsimon, qattiq va suyuq bo„ladi. Vulkan qarakati bosh-
lanishdan to so„nguncha vulkan va uning atrofidagi teshik-yoriqlardan, lava 
qoplamlaridan va piroklastik jinslardan turli xil gaz va suv bug„i chiqib turadi. 
Vulkan otlayotgan paytda krateridan ajralib chiqadigan gazlar eruptiv, lavaning
sekin qarakati davrida ayrim joylardan burkirab chiquvchi yoki lava qoplamalari 
yuzasidan ajraluvchi gazlar fumarol gazlar deb ataladi.
Eruptiv gazlar tarkibida suv bug„lari H
2
, HCL, HF,H
2
S
, 
CO, CO
2
va ozroq 
galogenlar bor. Fumarol gazlar lava yoki piroklast jinslardan ajralgan gazlar, 
atmosfera gazlari va ularni lava qoplamalari tagidagi organik moddalar bilan 
reaksiyaga kirishishidan qosil bo„lgan gazlar aralashmasidan iborat bo„ladi. Vulkan 
qarakati vaqtida va so„ngandan so„ng qam ajralib chiqadigan gazlarning issiqligi 
100
0
S dan 600-700
0
gacha va undan yuqori bo„lishi mumkin. Fumarol gazlarning 
issiqligi 180
0
dan yuqori bo„ladi. Issiqligi 100
0
dan 180
0
gacha bo„lgan gazlar -
sulfator deyiladi. 
Gazlarning issiqligi 100
0
S dan kam bo„lsa moffetlar deyiladi. Bundan 
tashqari qid tarqalgan chuqurlik. yoki botiq joylarni moffet vodiysi deb ataladi. 
Fumarol temperaturasiga va undagi gazlarning tarkibiga ko„ra quruq (bug„i 
bo„lmaydi), nordon ishqorli fumarollarga bo„linadi. quruq fumarolli temperatura 
650-1000
0
S gacha boradi. Ulardan suv bug„i ajralib chiqmaydi; undagi gazlar 
asosan, xlorli birikmalardan, va boshqalardan, tashkil topgan bo„ladi. Bundan 
tashqari ozroq temir, marganes, mis, ftor bo„ladi. 
35-Rasm. Yer qimirlash oqibati. 
Ko„pincha nordon fumarol tarkibida suv bug„lari bilan aralash xlorit va 
sulfat kislotasi uchraydi. Ularning issiqligi 200-400
0
S bo„ladi. Nordon fumaroldan 
sof oltingugurt va qizil temir oksidi (gematit) kristallari qosil bo„ladi. Bunga 
Chotkol tog„laridagi gematitli konlar xarakterlidir. 
Ishqorli fumaroldan xlor ammoniyli suv bug„i, ba‟zan gazi ajralib chiqadi. 
Bunday fumarolda ko„pincha xlor ammoniysining qavoda parchalanishidan 
ammiak gazi qosil bo„ladi. Ularning temperaturasi 100
0
S dan salgina oshadi. 

---

Sulfatorlardagi (italiyadagi Sulfator vulkanidan olingan) suv bug„i va 
karbonat angidridi qamda H
2
S gazidan oltingugurt birikmasi va tuzlar qosil 
bo„ladi. Moffetlardan suv va suv bug„i bilan birga karbonat angidridi chiqadi. 
Moffetlarning 
paydo 
bo„lish 
vaqti 
ko„pincha 
vulkanning 
so„nishi 
yaqinlashayotganidan darak beradi. Suv bug„lari va gazlarning xalq xo„jaligidagi 
katta aqamiyatga ega.