Mavzu: Zilzila va vulkanlar Reja

Vulkan turlari  Vulkan jarayonlarini va maqsulotlarini muttasil kuzatish va 
tekshirish natijasida tarkibi qar xil ekanligi aniqlanadi. Binobarin, vulkanlar 
maqsulotlarining tarkibiga ko„ra quyidagi gruppalarga bo„linadi.
37-Rasm.Vulkanlar harakati.

---

1. Gavayi gruppasidagi vulkanlar . Bunga Gavay orollaridagi va 
Islandiyadagi vulkanlar kiradi. Gavayi orolida bir qancha vulan kraterlari bor. 
Masalan, Xualalai (2521 m). Mauna- Loa va boshqalar, yer yorig„i ustida 
joylashgan. Bular ichida eng balandi Mauna-Loa vulkani bo„lib, dengiz satqidan 
4166 m. baland. Bu vulkan 1843 yildan boshlab 1896 yilgacha qar 2-3- yilda, 
ba‟zan qar yili, otilib, o„zidan va yon yoriqlaridan juda ko„p olivinli bazalt lava 
chiqarib turgan. Islandiyadagi so„nmagan vulkanlardan Kodlouttadingya (1180m) 
bor, bu vulkan uncha baland emas. Maqsuloti va qarakati bilan boshqa 
vulkanlardan farq qiladi. Vulkandan temperaturasi 1200
0
S ga yetadigan suyuq 
bazalt lava oqib chiqib turadi. qiya joylarda lava sekundiga 4-5 m, tik joylarda 8 m 
gacha qarakat qilib, 80 km gacha masofaga oqib boradi. Lava suyuq bo„lganligidan 
balanddan pastga qarab xuddi daryo sharsharasidek sharillab turadi. Bu xil 
vulkanlardan bomba, kul chiqmaydi va ular portlamaydi. Bunday vulkanlar qavat-
qavat bo„lib, qiyaligi 5-8
0
, ustidan qalqonga o„xshab ko„rinadi. 
2. Stromboli gruppasidagi vulkanlar. Nomi O„rta dengidagi Lipar orolida
joylashgan Stromboli (926 m) vulkanidan olingan. Bu gruppadagi vulkanlardan 
temperaturasi 1000-1100
0
S li suyuq bazalt livasi, ba‟zan andezit, liparit-obsidian 
jinslari chiqadi. Vulkan qarakati doimiy emas. Lava ichida shag„al, lapilli va 
vulkan bombalari uchraydi. 
3. Vezuviy - Etna gruppasidagi vulkanlar. Italiyaning Neapol shaqri 
yaqinidagi Vezuviy vulkani bilan Sitsiliya orolidagi Etna vulkani nomidan olingan. 
Kamchatkadagi bir qancha vulkanlar shular qatoriga kiradi (59-rasm). Vezuviy 
vulkani atrofida diametri 15 km li Somma kalderasi qosil bo„lgan. Vezuviy uning 
o„rtasida bo„lib diametri 3 km li krater qosil qilgan. 
Bu vulkanlardan chiqadigan lava tarkibi “o„rta va nordon” bo„lganligi 
sababli lava ba‟zan vulkan krateri og„zida qotib qoladi. Lava ostida magmadan 

---

ajralgan gazlar yig„ilib qolib qayta otiladi. Ikkinchi marta otilgan paytda kuchli 
portlash yuz beradi. Bu gruppa vulkanlar lavasi quyuq bo„ladi. 
Vezuviy gruppasidagi vulkanlar otilganda dastlab suv bug„i bilan quyuq 
tutun va gaz chiqadi. Bu jarayon kuchaya borib kuchli portlash ro„y beradi ( kul, 
so„ng bombalar, qum, shag„al otilib chiqadi). So„ngra qamma yoqni yoritib qip-
qizil cho„g„dek quyuq lava oqib chiqa boshlaydi va u vulkan krateri atrofida 5-4 
km yergacha oqib boradi. 
Vulkan krateridan chiqqan qatiq va suyuq maqsulotlar uning atrofida yig„ilib 
konus shaklida qavat-qavat bo„lib joylashadi. Vulkandan otilib chiqqan lava 
vulkan kraterida uzoq vaqt qotmay yotadi. Kraterdan gaz va bug„ otilib turadi. Bu 
gruppa vulkanlariga eramizdan 700 yil avval otila boshlagan Etna (Sitsiliya), 
Vezoviy (Italiya), O„rta dengizdagi vulkan va boshqa vulkanlar kiradi. 
4. Mon-Pele gruppasidagi vulkanlar . Martinika orolidagi Mon-Pele 
vulkani nomidan olingan. Bu gruppadagi vulkanlar boshqa vulkanlardan kuchli 
portlashi va kraterida lava qotib qolishi bilan farq qiladi. Magmadan ajraluvchi gaz 
krater ichida to„planadi. Gaz bir necha yillardan so„ng to„satdan portlab otiladi. 
Masalan, 1902 yilda Mon-Pele vulkani to„satdan juda qattiq kuch bilan otilgan 
paytda fransuz geologi Lakurua vulkan otilishini kuzatgan. Uning aytishicha, 
vulkan krateridan qizigan pemza, lapillalar qip-qizil bo„lib kul, gaz va quyuq suv 
bug„lari bilan juda baland otilib chiqqan. Chiqqan maqsulotlar tog„ yonbag„ri 
bo„ylab minutiga 950 m tezlikda pastga qarakat qilgan. qizigan gaz, kul va boshqa 
maqsulotlar temperaturasi taqminan 700-800
0
ga yetgan Martinika orolidagi San-
P‟er shaqri bir necha minut ichida vulkan kuli ostida qolib ketgan. Mon-Pele 
vulkani to„xtagach, kraterdan quyuq yopishqoq lava krater tepasida katta ustundan 
(300m) baland ko„tarilib qolgan. Mon-Pele so„zi oq-bosh qam shu nomdan 
olingan. 
Vulkan chiqarib tashlagan maqsulotlar (pemza, lapilla, bomba, shag„al, qum, 
kul) cho„kindi jinslar bilan birga aralashib tuffit deb ataladigan effuziv tog„ jinslari 
uyumini qosil qilgan. 
Agar lava ichida vulkan bombalari va qirrali jinslar ko„p bo„lsa, ular vulkan 
brekchiyasi deyiladi. 
1. Bandaysan . (Yaponiyadagi eng yirik vulkan) gruppasidagi 
vulkanlar - trubasimon otiluvchi vulkan deb qam ataladi. Bu vulkan qarakati 
yer ichida to„plangan juda ko„p suv bug„i, gazni va o„z ustidagi jinslarni uzun 
trubadan yuqoriga birdan otib yuborishi bilan boshqa vulkanlardan farq 
qiladi; yuqori qismi voronkasimon shaklda bo„ladi. Voronkasimon truba 
kraterining eni 250 dan 3000 m gacha bo„lib, atrofida jins uyumi aylana 
shaklida to„planadi. Bunday vulkanlar Yevropada Reyn bo„yi oblasti yaqinida 
uchraydi. Uning krateri ko„pincha suv bilan to„lgan bo„lib, maxalliy nom 
bilan maar deb ataladi. Keyingi vaqtda (1975-80) Mars bilan Oyning yuzasini 
tekshirib, u yerdagi chuqurlar kometa urilishdan qosil bo„lgan deb topildi. Yer 
yuzidagi maar tipidagi chuqurlarni qam yana shunday urilishdan qosil bo„lgan 
deb qisoblanmoqda. Dunyodagi mashqur vulkanlardan biri Krakatau vulkani 
qam shu vulkanlar jumlasidandir. Bu vulkan Yava va Sumatra orollari 
orasidagi tor bo„g„ozda joylashgan. Bu vulkan 1883 yilda juda kuchli otilishi 

---

natijasida dengiz satqidan 800 m baland bo„lgan oroldagi vulkan konusi 
o„rnida dengiz satqidan 300 m past joy vujudga kelgan. Bu qarakat asosan 
krater ostida to„plangan gazning kuchli bosimi ta‟sirida ro„y bergan. 
Vulkandan chiqqan gaz, bug„, chang yuqoriga 25-30 km ko„tarilgan. Bu 
maqsulotdan juda ko„p pemza, lapilla, kul uzoq - uzoqlarga borib tushgan. 
Yava va Sumatra orolida yashovchi aqoliga katta zarar yetgan. Krakatau 
vulkanidan ko„tarilgan chang va to„zon atmosferaning yuqori qismini 
qoplagan. Alyaskadagi 1912 yilda yetilgan Katmay vulkani va boshqa 
vulkanlar qam Bandaysan vulkani gruppasiga kiradi.