Мцндярижат

Bilirəm: qığılcım, alov tək deyil,

Alovun peşəsi şəfəq saçmaqdır.

Düz yolda çarpışmaq igidlik deyil,

İgidlik balaca cığır açmaqdır.¹
Bu axtarışın, «alovlanmağın» tələbi ilə cavan hər sa­hə­yə, hər məkana, …hər zamana baş vurur və bir çox hal­lar­da ax­tar­dığını keçmişdə tapır – onu indi kimi in­cit­mə­yən, gələcək ki­mi məchul olmayan keçmişdə. Təbii ki, on­la­rın tapdıqları doğ­ma ruhlardır. Məsələn, Eynəlqüzat Mi­yanəci, Şihabəddin Süh­rəvərdi, Nəsimi kimi neçə ca­van öz həyat yolunda – həm dü­şüncələrində, həm ta­le­lə­rin­də Mənsur Həllaca üz tutur, onun qismətini bö­lü­şür­lər. Lermontov özünü Bayrona bən­zə­dərək yazır:
Onun kimi boş yerə sakitlik arayıram,

Bir düşüncə qovur məni hər yerə,

Geriyə baxıram – keçmiş dəhşətdir,

İrəli boylanıram – doğma ruh yoxdur.²
XIX əsrdə dekabristləri ruhlandıran Puşkindən XX əsrin sonlarında Ülvi də «dərs alır»:
«Həyat quran nə yorular, nə durar»,

Budur mənə öyrətdiyin ilk şüar.

Budur mənim idealım, inamım:

«Qığılcım alışar alov doğurar».³
Bəli, onlar keçmişdə kimə isə baxırlar, ancaq öz yol­la­rını ge­­dirlər. Cavan keçmişdən cə­miy­yə­tin qorxunc hə­də­lərindən qorx­­ma­mağı, min bir yol arasında öz cığırını aç­maq istəyini, bu arzu­la­rın ya­nında ölümün nə qədər aciz olduğunu və …ölüm­dən qorx­mamağı öyrənir. Dü­şün­cələrinə görə cid­di tə­qib­lərə məruz qalan Miyanəci öz dostuna yazdığı məktu­bun­da belə bir «xahiş edir»: «Şə­hərdə deyirlər ki, Eynəlqüzat Al­lah­lıq iddiası edir. Mənim qət­li­mə fitva veriblər. Ey dost, əgər səndən fitva istəsələr, sən də fitva ver».⁴ Bu cavanlar üçün öz dü­şüncələrinin nəticəsini görmək, mis­si­ya­la­rını başa çat­dır­maq duyğusu yanında ölüm qorxusu çox kiçik görünür.

Burada bir şeyi xüsusilə vurğulayaq. Allahdan bə­şə­rə bir nur zo­ağı uzanır. Özündə bu nurun ucunu, mən­bə­yi­ni kəşf edən şəxslər sanki va­hid bir məkana düşmüş olur­lar. Əlbəttə, ola bilsin ki, ora gedən yolda kim­sə kimə isə bələdçilik etmiş olur. Lakin həmin məkana çatandan son­­ra yeganə bir Bə­ləd­çi­ni – Allahı tanımaqla yanaşı, öz fər­diyyətini, məhz onun üçün nə­zərdə tutulmuş missiyanı ay­dınca dərk etmiş olur.

Tarixə baxanda belə cavanların həqiqətən də izsiz keçib-get­­mə­di­yi­nin, nəinki «balaca cığır», bəzilərinin hət­ta böyük yol­lar da saldığının şa­hidi olarıq. Şihabəddin Süh­rəvərdi XIII əsr­də məş­şailik fəlsəfəsinin və tə­səvvüfün bir­ləşdiyi zirvə nöq­tə­sində bu gün belə aktuallığını itir­mə­miş iş­raqilik fəlsəfəsini ya­ratdı. Eynəl­qü­zat Miyanəci ya­zır: «Təqlidin ətə­yin­dən bəsi­rət zirvəsinə yük­səl­mək ax­ta­rı­şı ilə kəlam kitablarını mütaliə et­dim. Məqsədimə çat­ma­­dım. Məzhəblərin yalnışlığını gör­düm».¹ Gördü və tə­səv­vüf fəl­səfəsinin özək xətti olan vəhdət əl-vücud nə­zə­riy­yəsini sistem­ləş­dir­məyə cəhd göstərdi. Kyer­ke­qor öz fəl­səfəsində dövrünün ən ta­nınmış və nüfuzlu filo­sof­la­rını in­kar etdi və özü sonralar böyük bir fəlsəfi cərəyana çev­ri­ləcək ekzistensializmin əsas ideyalarını irəli sürdü.

Təsadüfi deyil ki, belə cavanlar öz cəmiyyətlərində məhz cə­sarətli ad­dımları, qorxmazlıqları, ən şiddətli tə­qib­lərin, hətta edam təhlü­kəsi­nin qarşısında belə geri çə­kil­məməkləri ilə diq­qə­ti cəlb ediblər. Onlar ol­duq­ları cə­miy­yətdən o dərəcədə yu­xa­rı qalxa bilirlər ki, reallığı, onun hə­lə işıq düşməyən səhi­fə­lə­ri­ni belə görə bilirlər və hə­min qaranlığı işıq­lan­dı­racaq sözü de­mək iddiasına düşürlər. Və yəqin ki, onların hər birinin ürə­yin­­dən Ülvinin dediyi bu arzu keçir:

…

Bilin, deyilməyənləri

Demək üçün yaşayıram.²
Burada bir daha vurğulamaq lazımdır ki, əslində üzə­­rin­də ali mis­si­yanı hiss edən hər bir insana bu duyğu yad deyil. Ca­vanın bu duy­ğu­sun­da isə bir az tələskənliyin, bir az hiss­lə­rin, pərakəndə enerjinin çox­lu­ğunun, bir az tən­halığın, bir az qor­xunun, bir az üsyankarlığın, bir az da fə­dakarlığın, cən­ga­vər­liyin izlərini sezmək olar. Bu qə­dər qarışıq, do­la­şıq his­s­lə­rin arasında öz məqsədini itir­mə­yib yalnız ona doğru get­mə­yin özü də bir hünər istəyir! Bu, obrazlı desək, fikri dağınıq, göz­ləri xəyal­pər­­vər­liklə göy­lərə dikilən bir adamın çəkici bar­ma­ğına deyil, düz mis­ma­rın üstünə vurub bir zərbə ilə onu di­binə qədər tax­ta­ya çalmağına bənzəyir.

Öz mülkündə – mən-ində bütün aləmi kəşf edən ca­van öz ətrafını – mad­di aləmi tanısa da, özünün bu aləm­də yerini gö­rə bilmir, öz artıqlığını, la­zımsızlığını hiss edir və düşünür ki, heç kəsin ondan xəbəri yoxdur. Və bu sə­­bəb­dən oradan gə­lən təhlükəni, hiyləni də görmür. Bu sə­bəb­dən belə ca­van­ları al­datmaq, tora salmaq, onlara xata to­xumaq çox asandır. Kyerkeqor yazır: «Dahi hər şey et­mə­yi bacarır. Bununla be­lə, o, heç kimin görmədiyi bir boş şeydən asılıdır. Elə boş şey ki, da­hi yal­nız özünün qüd­rəti sayəsində ona ümumi əhəmiyyət verir».¹ Əslində, ca­van hər şeyi görür, lakin bütün bu təh­lü­kə­lə­rin onun ru­hundan çox-çox uzaq olduğunu düşünür. Şellinq ya­zır: «Za­hiri qüvvə yalnız zahiri ne­mətləri oğurlaya bilər, ru­ha də­yə bilməz; o, zaman daxilindəki əlaqəni kə­sə bilər, əbə­di, hə­qiqi ilahi eşqin əlaqəsini de­yil. Ruh sərt və hissiz və ya sev­gi­dən imtina edən kimi çıxış etmir, ancaq gös­tərir ki, məhz iz­ti­rab­lar­da sevgi hissi varlıqdan daha uzun sü­rən bir his­s­dir və o, ilahi halədə zahiri həyatın və ya xoş­bəxt­liyin xarabalıqları üzə­rində yük­səlir».² Bəli, ruhunu dü­şünən cavan üçün maddi hə­yatın heç bir əhə­miy­yə­ti qal­mır. Miyanəci öz taleyi ilə Mən­sur Həllaca bənzə­yəcə­yi­ni hiss edə­rək bildirir ki, «biz Al­lah­dan ölüm və şəha­də­ti özümüz istəmişik. Özü də onu üç qiy­­mət­siz şeylə istə­mi­şik. Haqq necə tələb etmişsə, o sayaq istə­mi­şik».³ Bəl­kə də ruhunu, dolayısı ilə bütün bəşəriyyəti dü­şü­nə­rək mad­di tələ­bat­lar hüdudundan kənara çıxa bil­məyən qa­nun­ları he­çə saymasıdır (daha doğrusu, onların fövqünə qalx­ma­sı­dır) ki, hər kəsi ona düşmən kəsir.

Öz kiçik dünyasında nəinki bütün aləmi, Mütləq Hə­­qi­qə­tin özünü də ax­tarıb tapan cavan gördüklərini, ya­şa­­­dıq­la­rı­nı öz içində saxlamaq qüdrə­tin­də olmur. Bil­dik­lə­rini, dərk et­dik­lərini bacarıqlarına müvafiq olaraq bəşə­riy­yətə çatdırmağa baş­layır. Lermontov dediyi kimi,