Мцндярижат
Yüklə 4,15 Mb.
|
| Nəticə
Beləliklə, orta əsrlərdə İslam Şərqində insan haqqında görüşlər, monoteist və panteist kimi iki əsas istiqamət üzrə inkişaf etmişdir. Təbii ki, aralarında fərqlər olduğu kimi, bir sıra əhəmiyyətli ümumi cəhətlər də mövcud olmuşdur. Bununla yanaşı daha əhəmiyyətli olan digər bir fakt, bunların hər ikisinin həmin dövrdə insan haqqında mövcud olan ümumi mənzərəni təşkil etmələridir. Deyilənlərdən çıxış edərək kamil insan haqqında həmin dövrə aid təsəvvürləri aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar: Orta əsrlərdə İslam Şərqində insan əksər problemlərin mərkəzində olmaqla yanaşı, onların inkişaf xəttinin seçilməsində də əhəmiyyətli rol oynayırdı. Yəni həmin problemlər insan fenomenindən çıxış edilərək təhlil edilirdi. Məsələn, kainatın quruluşu insan orqanizmi ilə müqayisə edilir, heyvanların, hətta mineralların varlığının təsdiqi insanın varlığında axtarılır, insanın xasiyyəti, malik olduğu zahiri və batini keyfiyyətləri təbiət hadisələrinin nəticəsi kimi nəzərdən keçirilir və s. Deyilənlərə nümunə olaraq, Mühyiddin ibn Ərəbi kimi sufi mütəfəkkirə, İbn Sina kimi məşşai filosofa, Saflıq qardaşları kimi fəlsəfi məktəbə məxsus əsərləri göstərmək olar. Məhəmməd peyğəmbərin (s.) nüfuzu, nümunəvi şəxsiyyəti insan problemində əxlaq prinsipinin ön plana çəkilməsinə səbəb olurdu. Elmin hansı sahəsində fəaliyyət göstərməsindən asılı olmayaraq əksər islam mütəfəkkirlərinin əxlaqa dair müxtəlif həcmli əsərləri mövcuddur. Bu əsərlər əsasən vəsiyyət, nəsihət, arzu və istək şəklində yazılırdı. Yəni əxlaqi prinsiplər peyğəmbərdən (s.) qalma bir irs kimi sonrakı nəsillərə ötürülür, onun fəlsəfi şərhi də bu prizmadan və bu kontekstdə verilirdi. Belə əsərlərə əsasən sufi mütəfəkkirlərdə rast gəlsək də (Əbu-n-Nəcib Sührəvərdi, Əbu Hamid Qəzali), digər islam filosofları (Saflıq qardaşları) da bu üsluba əl atmışlar. Qurani Kərim ayələrinin şərhinin davamı olaraq insanın yalnız maddi dünyada deyil, axirət dünyasında da «həyatı» müzakirə obyektinə çevrilirdi. Məsələn, Məhşər günü insanın ruhunun bədəni ilə bərabərmi, yoxsa bədənsiz dirilməsi Farabi, İbn Sina, Qəzali və s. belə məşhur mütəfəkkirlərin məşğul olduqları problemlər arasında əhəmiyyətli yer tutmuş, ona xüsusi diqqət yetirmişlər. Yaxud maddi dünyada edilən hansı günahlara görə axirətdə hansı cəza alacağı, hansı günaha görə cavabdeh olacağı, hansına görə isə məsulliyət daşımaması məsələləri hətta fəlsəfi cərəyanlar arasında fikir ziddiyyətinə gətirib çıxarmış, yeni cərəyanların yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Onu da qeyd edək ki, fəlsəfə tarixində iradə azadlığı problemi kimi tədqiq edilən bu mövzuların kökündə əsasən məhz bizim sadaladığımız məsələlər dururdu. Yəni insanın bu dünyada etdiyi, yaxud məcburən etdirildiyi əməllərə görə axirətdə cavabdeh olması kimi məsələlər. Qurani Kərimin ayələrindən və bir sıra hədislərdən Allahın yer üzündə xəlifəsi, Onun əmanətinin yeganə daşıyıcısı və Onun bildiyi əksər adlardan xəbərdar olması faktı onun digər yaradılanlardan fərqləndirilib, onlardan ucada qəbul edilib Allahın Özü ilə müqayisə edilməsinə gətirib çıxarırdı. Bu müqayisə ontoloji xarakterli olmaqla yanaşı, qnoseoloji xarakterli də olurdu. Belə ki, hürufilikdə insanın yalnız ruhunun deyil, həm də fiziki bədəninin ilahi sirləri ehtiva etdiyi bildirilir və bu sirlərə agah olmaqla nəinki Mütləq Həqiqəti dərk etməyin mümkünlüyü qəbul edilir, hətta bununla insanın özünün də tanrıya çevrilməsini iddia edirdilər. Yaxud da hülmanilikdə bəşəri gözəlliyi ilahi gözəlliklə eyniləşdirir, hər ikisinin eyni mahiyyət daşıdığını bildirirdilər. Qnoseoloji baxımdan müzakirə və mübahisələr əsasən iki istiqamətdə aparılırdı. Bunlardan birincisi vəhyin (onun timsalında da peyğəmbərliyin və ilahi biliklərin) verilməsi, bu baxımdan, adi insanla peyğəmbərin fərqi, digəri isə ilahi elmlərdən başqa digər elmlərin də öyrənilməsi məsələsi idi. Ortodoksal din nümayəndələri, o cümlədən bu mövqeyə yaxın mütəfəkkirlər bildirirdilər ki, vəhy yalnız peyğəmbərə xas olan bir bilik növüdür ki, adi insanlara verilə bilməz. Təbii ki, burada yenə də ön plana peyğəmbərin əxlaqı çəkilməklə yanaşı, onun xüsusi bir idraka sahib olması da vurğulanırdı. Bu fikirə əsaslanaraq Məhəmməd peyğəmbərin (s.) vəfatı ilə vəhyin də kəsilməsi məsələsini irəli sürürdülər. Digər qrup alimlərin fikrinə görə isə Allahla insan arasında əlaqə – ilahi biliklərin verilməsi prosesi – kəsilə bilməz. Bu isə nəinki vəhyin peyğəmbərin (s.) vəfatı ilə kəsilməməsi, hətta hər bir insanın da müəyyən mənəvi təcrübə vasitəsi ilə belə biliyə sahiblənə biləcəyi iddiası demək idi ki, bu da hakim dairələr tərəfindən xoş qarşılanmır, təqib edilirdi. İkinci istiqamətə nisbətdə də ortodoksal din nümayəndələri ilə bir sıra mütəfəkkirlər arasında mübahisələr yaranırdı. Məlum olduğu kimi, Məhəmməd peyğəmbərin (s.) vəfatından sonra bir sıra dini elmlər yarandı: hədis, fiqh, təfsir və s. Quranın və İslam dinin peyğəmbərinin (s.) nüfuzu həm kifayət qədər böyük, həm də sirli, müəmmalı olduğuna görə, hər ikisi bir növ bütün elmlərin mərkəz nöqtəsinə çevrilirdi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz məsələyə bir də qayıdaq: həmin dövrdə əxlaq prinsipi hər şeyin önündə idi. Məhz bu fakt ona gətirib çıxarırdı ki, hər bir elmin əməli də tələb olunurdu. Lakin burada incə bir faktı vurğulayaq: əməl insanın şəxsi çərçivəsindən kənara çıxmırdı, elm sanki dar bir çevrə içində dönüb dururdu. Həmin dövrdə elmin inkişafını şərh edən S.Xəlilov da yazır: «Elmdən əsas məqsəd dünyanı dəyişdirmək deyil, insanı dəyişdirmək, onu daha kamil etmək idi. İnsanı dəyişmək üçün ilk növbədə dünyanı, mühiti dəyişmək lazım olduğu nəzərdən qaçırılırdı» (3, 157). Bununla yanaşı, din xadimləri başqa elmlərin öyrənilməsini düzgün hesab etmir, küfr, şeytan əməli kimi onların qarşısını almağa çalışırdılar. Yəni insana lazım olan yalnız Quranın düzgün qiraəti (ən yaxşısı isə onun hafizi olmaq), təfsiri, hədis və şəriəti bilməkdir ki, bunlar xaricində hər bir şey isə insanı azdıran vasitələr hesab edilirdi. Bu, o qədər xarakterik bir hal almışdır ki, hələ də İslamın elmə münasibəti araşdırılanda məhz bu deyilənlər təkrarlanır. Lakin həqiqətdə məsələ fərqli idi. Əvvəla, Qurani Kərimdə insan bütün elmlərin öyrənilməsinə, ona verilən ağıldan, düşüncədən düzgün istifadə etməyə dəvət edilirdi. Quranın diqqətli şərhi həm də hazırda əsasən Qərbin adına çıxılan bir çox elmin öyrənilməsinə işarə və tövsiyəni görmək imkanı yaradır. Yəni əslində İslam qeyri-dini elmlərin öyrənilməsinin və inkişafının nəinki əleyhinə deyil, əksinə bunu israrla tələb edir. Orta əsrlərdə biliyin bir neçə mənbəyi olsa da, onların hər birində mütləq insan fenomeni də mövcud olmuşdur. Lakin mənbəyə münasibətdən asılı olaraq panteist və monoteist mövqelər formalaşmışdır. Hər ikisi arasında bir çox oxşar cəhətlər olsa da, bir sıra əhəmiyyətli fərqlər də olmuşdur: Hər ikisində də insan digər mənbələrlə (təbiət, ilahi aləm) bərabər götürülsə də, panteizmdə idrak prosesinin sonunda onlar arasındakı fərqlər yox olur, onlar tam eyniləşdirilirlər, monoteist dünyagörüşündə isə onlar arasındakı Yaradan-yaradılan fərqi saxlanılır. Ensiklopedik lüğətlərin verdiyi məlumata, o cümlədən bir sıra panteist istiqamətli dini-mistik cərəyanların şərhindən alınan nəticəyə görə, panteizmdə idrak prosesinin və ya mənəvi təcrübənin sonunda əxlaq prinsipi aradan qalxır. Yəni artıq bəşərilikdən çıxmış bir insan üçün əxlaq prinsipləri öz əhəmiyyətini itirir. Monoteizmdə isə insanın çatdığı kamillik mərtəbəsi yalnız onun idrakına deyil, həm də əxlaqına şamil edilir. Yəni əxlaq prinsipi əvvəldə olduğu kimi, sonda da öz əhəmiyyətini qoruyub saxlayır. Panteizmdə idrak prosesinin sonunda bəşərilik itdiyinə görə, insan cəmiyyətin bir üzvü kimi yox, maddiyyət və bəşəriyyət fövqünə qalxmış bir «fövqəlfərd» olaraq fəaliyyət göstərir. Əlbəttə, onların da müridləri, məktəbləri olmuş və başçılıq etdikləri cərəyanlar dövlətin siyasi-ictimai həyatında aktiv iştirak etmişlər. Lakin bütün bunlar onların fəaliyyətinin görünən tərəfi olmuşdur. Monoteist dünyagörüşündə isə məhz kamillik zirvəsindən sonra insanın əsl missiyası başlayır. Son olaraq bildirək ki, panteist və ya monoteist, bidət və ya ortodoksal mövqeyindən asılı olmayaraq deyilənləri orta əsrlərdəki islam Şərqində insanın ümumi mənzərəsinin ayrı-ayrı hissələri hesab etmək olar. Bu ümumi mənzərənin kökündə əsasən Qurani Kərim və peyğəmbərin (s.) şəxsiyyəti durur. Başqa sözlə desək, mövcud siyasi-ictimai və dini şəraitin tələbi ilə insan fenomenində sosial cəhətlər də mövcud olsa da, dini-mistik cəhətlər üstünlük təşkil etmişdir. Bu baxımdan, orta əsrlərdə insanın fəlsəfi təhlillərində ikinci tərəfə daha çox müraciət edilərək, birinci kölgədə saxlanmışdır. Yüklə 4,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|