Mцvzu marketinqdџ MЏhsul siyasџTİ Plan: myhsul зeşidi vY mYhsul nomenklaturası myhsulların tYsniflYşdirilmYsi

MЦVZU 6. MARKETİNQDЏ MЏHSUL SİYASЏTİ

Plan:

6.1. MYhsul зeşidi vY mYhsul nomenklaturası

6.2. MYhsulların tYsniflYşdirilmYsi

6.3. MYhsulun hYyat dцvranı

6.4. Yeni mYhsulun yaradılmasının planlaşdırılması

6.5. MYhsulların rYqabYt qabiliyyYtliliyi

6.6. TijarYt markası vY tijarYt nişanı

6.7. MYhsulların qablaşdırılması
6.1. MYhsul зeşidi vY mYhsul nomenklaturası

MYhsul istehlakзının tYlYbatını цdYmYk mYqsYdilY bazara tYk­lif edilYn hYr hansı tYlYbatı цdYmYk qabiliyyYtinY malik olan tYbiYt tY­rYfindYn hazır şYkildY ve­rilYn vY (vY ya) insan YmYyi ilY yaradılan bьtьn pred­metlYrdir, şey­lYrdir, mad­di nemYtlYrdir. MYhsul marketinq fYaliyyYtinin, marketinq kompleksinin nьvYsini tYş­kil edir. Зьnki, YvvYlki mцvzularda da qeyd etdiyimiz kimi, marketinq istehlak­зı­nın tYlYbatını цdYmYyY, onun problemini hYll etmYyY yцnYldilmiş bazar konsepsiyasıdır vY цzьndY tYlYbatın aşkar edilmYsi vY цdYnilmYsi ьzrY YmYliyyatları birlYşdirir. İstehlakзı цz tYlYbatını vY ya problemini yal­nız mьYyyYn mYhsullar (xidmYtlYr) almaqla цdYyY bilir. İstehlakзıların tYlYbatları vY problemlYri, hYmзinin hYr bir mYhsulun tYlYbat цdYmY vY problem hYlletmY qabiliyyYti mьxtYlif olduğundan istehlakзılar mYhsula mьxtYlif faydaların mYjmusu kimi yanaşır vY onun mьxtYlif цzYl­liklYrinY ьstьnlьk verirlYr. MYsYlYn, bir qrup istehlakıзı avtomobilY bir mYntY­qY­dYn digYr mYntYqYyY getmYk vasitYsi kimi baxır vY onun qYnaYtзilliyinY ьstьn­lьk verir, digYr qrup istehlakзı ona sosial statusunun ifadYsi vasitYsi kimi yanaşır vY onun bahalığına, rahatlığına, bцyьklьyьnY vY bu kimi digYr xьsusiyyYtlYrinY ьstьn­lьk verir vY s. J. Şet, B. Nьmen vY B. Qross istehlakзıların mYhsuldan almaq istY­dik­lYri faydaları beş qrupa: a) funksional faydalılığa (alternativ mYhsullar aşkar gцrьnYn funksional, utilitar vY ya fiziki цzYlliklYri sayYsindY funksional faydalılığa malik olurlar); b) sosial faydalılığa (alternativ mYhsullar demoqrafik, sosial-iqtisadi vY mYdYni qruplara aid edilYn mьsbYt vY mYnfi sterotiplYrlY asso­si­yalaş­ması sayYsindY sosial faydalılığa malik olurlar); j) emosional faydalılığa (alternativlYr mьYyyYn duyğular vY mьYyyYn hisslYr yaratdıqda sosial faydalılıq kYsb edir); з) anlamaq faydalılığına (alternativlYr mцvjud olan şeylYrdYn fYrqli bir şey tYklif etmYk qabiliyyYti sayYsindY anlamaq faydalılığına malik olurlar) vY d) şYrti faydalılığa (yaranmış fiziki vY ya sosial şYraitin funksional vY ya sosial faydalılığının artması nYtijYsindY alternativlYr şYrti faydalılığa malik olurlar) bцlьrlYr. İstehlakзılar mYhsul seзYrkYn vY alarkYn YldY etmYk istYdiklYri faydalara Yn зox uyğun gYlYn mYhsul seзir vY alırlar. Buna gцrY dY mьYssisY mYhsul siyasYtini hazır­la­yarkYn istehlakзının YldY etmYk istYdiyi faydanı vY ya faydaları, onun mYhsulun hansı цzYlliyinY ьstьnlьk verdiyini mьYyyYn etmYli vY mYhsulların xьsusiyyYtlYrini ona uyğunlaşdırmalidır.

Yuxarıda qeyd olunlarla YlaqYdar olaraq mYhsulun strategiyasının hazırlanması vY planlaşdırılması praktikasında mYhsulun ьз sYviyyYsi: mYzmunja mYhsul, real mYh­sul vY gьjlYndirilmiş mYhsul anlayışlarından istifadY edilir.

MYzmunja mYhsul dedikdY (buna Ysas mYhsul, baza mYhsulu, bazis servisi dY deyilir) mьYy­yYn mYziyyYtlYrY, tYyinata, istehlakзının hYr hansı bir problemini hYll etmYk, isteh­lak­зıya fayda vermYk qabiliyyYtinY malik olan bьtьn şeylYr, maddi nemYtlYr başa dь­­şьlьr. Bu mYhsul mьYssisYnin mYhsul siyasYtinin Ysasını tYşkil edir. İstehlakзı mYhz bu mYhsulu alır. BelY ki, istehlakзını mYhsulu almağa sцvq edYn, tYhrik edYn mYhz hYmin mYhsulun mYziyyYtlYri, tYlYbatı цdYmYk qabiliyyYtidir. MYsYlYn, soyu­du­ju­ların Ysas цzYlliyi (mYziyyYti, xьsusiyyYti) bYzi Yrzaq mYhsullarının keyfiyyYtinin itirilmYsinin, onun tez xarab olmasının qarşısını almaqla istehlakзının mYhsulun uzunmьddYtli saxlanması problemini hYll etmYkdir.

Real mYhsul (bu mYhsul konkret mYhsul da, zYruri servis dY adlandırılır) fYrqlYndiriji xьsu­siy­yYt­lYrY: keyfiyyYtY, dizayna, istehlak xьsusiyyYtlYrinY, marka adına vY xariji tYrti­ba­ta malik olan mYzmunja mYhsuldur. MYsYlYn, «Зinar-7» vY ya «Зinar-11» soyu­du­ju­ları bir-birindYn vY digYr mYişYt soyudujularından fYrqli keyfiyyYtY, dizayna, is­teh­lak xьsusiyyYtlYrinY, hYjmY vY digYr gцstYrijilYrY malikdir. DemYli, real mYhsul mьYyyYn fYrqlYndiriji xьsusiyyYtlYrlY malik olan mYzmunja mYhsuldur.

GьjlYndirilmiş mYhsul (bu mYhsul genişlYndirilmiş mYhsul da, YlavY servis dY adlandırılır) sa­tışsonrası servis xidmYti (satışdan sonrakı tYminatlı tYmir, kreditlY sa­tış, mYhsulun tYyinat yerinY зatdırılması vY quraşdırılması, istifadYзinin цyrYdilmYsi vY bu kimi digYr xidmYt nцvlYri) ilY mьşayiYt olunan real mYhsuldur. MYsYlYn, real mYhsul olan «Зinar-7» mYişYt soyudujusunun tYyinat yerinY зatdırılmasına vY qu­raş­dırılmasına, kreditlY satışına, zYmanYtli tYmirinY vY digYr xidmYtlYrin gцstYril­mY­sinY tYminat verildikdY gьjlYndirilmiş mYhsula зevrilir. ЏksYr istehsalзıların ey­ni keyfiyyYtli mYh­sullar istehsal etdiyi mьasir şYraitdY gцstYrilYn xidmYtlYrin nцv­lYri vY keyfiy­yYti hYllediji rYqabYt amilinY зevrilir.

Qeyd etmYk lazımdır ki, real vY gьjlYndirilmiş mYhsul istehlakзı davranışının vY onun mYhsul satın alınmasına dair qYrarlar qYbul etmYsinin Ysasını tYşkil edir. Pareto qa­nununa gцrY mYhsulun hazırlanmasına sYrf edilYn vYsaitin 80%-i mYzmunja mYh­sulun, qalan 20%-i isY real vY gьjlYndirilmiş mYhsulun yaradılmasına sYrf edilir. Lakin istehlakзılar 80% real vY gьjlYndirilmiş mYhsulun xьsusiyyYtlYrini, 20% isY Ysas mYhsulun цzYlliklYrini nYzYrY almaqla mYhsul satın alınmasına dair qYrarlar qYbul edirlYr.

İstehlakзılar mYhsula mьYyyYn istehlak xьsusiyyYtlYrinin mYjmusu kimi baxır vY mYhsul alarkYn hYmin xьsusiyyYtlYri цzlYrinin tYlYbatlarına uyğun olaraq vajib­lik dYrYjYsinY gцrY sıralayırlar. Onlar hYmin xьsusiyyYtlYri цzlYrinin tYlYbatları ilY mьqayisY edir vY tYlYbatlarına Yn зox uyğun gYlYn mYhsulu alırlar. Daha зox istehlakзı jYlb etmYk vY bunun sayYsindY daha зox mYhsul satmaq vY mYnfYYt YldY etmYk na­mi­nY mьYssisYlYr цzlYrinin mYhsul nomenklaturasının, mYhsul kateqoriyasının vY зeşidinin mьxtYlifliyini tYmin etmYli vY mYqsYd seqmentinin tYlY-batına uyğun­laşdır­malı­dır­lar. DemYli, mьYssisYnin mYhsul siyasYtinin hazırlanmasında mьYssisYnin mYhsul nomenklaturasının, kateqoriyasının vY зeşidinin dьzgьn mьYyyYn edilmYsi hYllediji rol oynayır.

MYhsul kateqoriyası dedikdY eyni tYlYbatları цdYmYk ьзьn nYzYrdY tutulan qo­hum, oxşar mYhsul зeşidlYrinin, markalarının mYjmusu başa dьşьlьr. MYsYlYn, minik avtomobillYri vY ya Ytriyyat-kosmetika mYhsulları mYhsul kateqoriyasını tYş­kil edir.

MYhsul зeşidi mьYyyYn mYhsul kateqoriyasına daxil olan vY eyni bir mYhsul markası ilY buraxılan mьxtYlif цlзьyY, modelY, rYngY vY digYr fYrqlYndiriji istehlak xь­susiyyYtlYrinY malik olan mYhsulların mYjmusudur. MYsYlYn, «Lada», «Mer­ce­des» vY «Volvo» minik avtomobillYrinin, odekalonlar, dodaq pomadaları vY YtirlYr Yt­riy­yat-kosmetika kateqoriyasının mYhsul зeşidlYridir. Bu mYhsulların hYr birini mYh­­sul kateqoriyasına daxil olan mYhsul зeşidi qrupu da adlandırmaq olar.

HYr bir mYhsul зeşidinY vY ya mYhsul markasına daxil olan mьxtYlif fYrqlYn­di­riji istehlak xьsusiyyYtlYrinY malik olan hYr bir mYhsul зeşid pozisiyası vY ya зeşid va­hi­di adlandırılır. MYsYlYn, «Lada-2106», «Lada-2107», «Lada-2108» «Lada-2109» vY «Lada-2110» «Lada» mi­nik avtomobillYri зeşidinin, «Miss-Riqa», «3 Plyus», «Şarm», «Kredo» vY «Dzintars-21» do-daq pomadasının зeşid pozisiyası vY ya зeşid vahidlYridir.

Qeyd etmYk lazımdır ki, mYhsul зeşidinin vY mYhsul kateqoriyasının mьYyyYn edilmYsinin dYqiq qaydası mцvjud deyildir. MьxtYlif mYhsullar mьxtYlif цlkYlYrdY mьxtYlif jьr qavranıldığından mYhsul kateqoriyası vY зeşidi ayrı-ayrı цlkYlYrdY vY mьYssisYlYrdY mьxtYlif jьr izah edilir. MYsYlYn, velosipedlYrin Ysas nYqliyyat va­si­tYsi hesab edildiyi цlkYlYrdY onları funksiyasın­dan asılı olaraq bir neзY mYhsul ka­te­­qo­riyasına - dağ, yarış, tandem, ьз-sьrYtli vY on-sьrYtli velosipedlYrY bцlьrlYr. Ve­losipedlYrin in­sanların gьndYlik hYyatında hYllediji rol oynamadığı ABŞ-da isY on­la­rın hamısını yal­nız bir mYhsul kateqoriyasında birlYşdirYjYklYr. EynilY, bYzi fir­ma­lar bu mYfhu­mu зox geniş (mYsYlYn, mYhsul kateqoriyası ьzrY menejerin rYhbYr­lik etdiyi mYt­bYx jihazları kimi), bYzi firmalar isY зox mYhdud (mYsYlYn, soyudu­juların, pal­tar­yu­yan, paltarqurudan vY qabyuyan maşınların ayrı-ayrı зeşid­lYri kimi) mьYy-yYnlYşdirirlYr. BYzYn, mьxtYlif dad зalarlarına malik olan «Slice» alkoqolsuz iзkisindY olduğu kimi, mYhsul зeşidi ayrıja bir mYhsul markası ilY eynilYşdirilir. BY­zYn isY mYhsul зeşidi eyni bir mYhsul kateqoriyasının mьxtYlif markalarını цzьn­dY birlYşdirY bilYr. MYsYlYn, «Kellogg» mYhsul kateqoriyası цzьndY yaşlılar ьзьn nYzYrdY tutulan «Mueslix», «Product-19», «Fiberjise» vY «All Bran» markalarını birlYşdirir .

MYhsul kateqoriyasının vY зeşidinin neзY mьYyyYn edilmYsindYn asılı olma­ya­raq, mьYssisY istehlakзıların problemini kompleks hYll etmYk vY rYqabYt ьstьnlьyь YldY etmYk mYqsYdilY mYhsul зeşidinin mьxtYlifliyini tYmin etmYlidir. Başqa sцz­lY desYk, mьYssisY mYhsul зeşidinin dYrinliyini, genişliyini vY uyğunluğunu tYmin et­mY­lidir.

MYhsul зeşidinin genişliyi dedikdY yeni mYhsul qrupları hesabına mYhsul зe­şi­dinin sayının artırılması, зeşid mьxtYlifliyinin tYmin edilmYsi, yYni mцvjud mYhsul зeşidinY yeni зeşid qrupunun vY ya markasının daxil edilmYsi başa dьşьlьr. Bu zam­an yeni mYhsulun hazırlanması mцvjud mYhsullara, mцvjud mYhsul зeşidinY Ysaslan­maqla hYyata keзirilir. MYhsul зeşidinin genişliyi зeşidY daxil olan зeşid qruplarının sayı ilY mьYyyYn edilir. MYsYlYn, YgYr Ytriyyat-kosmetika mYhsulları istehsal edYn mьYssisY 5 зeşid qrupu - Ytriyyat, diş pastası, dodaq pomadası, şampun vY krem istehsal edirsY, onda onun mYhsul зeşidinin genişliyi 5-Y bYrabYr olur.

GьndYlik tYlYbat mYhsulları istehsal edYn vY satan mьYssi­sY­lYr mYhsul зeşi­di­nin genişliyinY xьsusi diqqYt yetirmYlidirlYr. Зьnki gьndYlik tYlYbat mYhsullarının is­tehlakзıları istehlak etdiklYri mYhsulları hYm eyni bir yerdYn, hYm dY dYst şYkildY al­ma­ğa ьstьnlьk verirlYr. MYhsul зeşidinin genişlYndirilmYsi isY mYhsulun differen­sial­laşdırılmasına vY bunun sayYsindY, istehlakзının mьxtYlif tYlYbatlarını цdYmYyY, istehlakзıya tam mYhsul dYsti YldY etmYyY imkan verir.

MYhsul зeşidinin genişlYndirilmYsi ьз formada: 1) зeşidin yuxarıdan aşağıya ge­niş­lYn-dirilmYsi, 2) зeşidin aşağıdan yuxarıya genişlYndirilmYsi vY 3) hYr iki istiqamYtdY ge­niş­lYndirmY formasında hYyata keзirilir.

MYhsul зeşidi aşağıdan yuxarıya genişlYndirildikdY mYhsul зeşidinin genişlYn­dirilmYsi xırda, kiзik vY ya subseqmentlYr ьзьn istehsal edilYn mYhsul зeşidinY daha iri seqment (vY ya seqmentlYr) ьзьn mYhsul qrupu YlavY etmYklY hYyata keзirilir.

MYhsul зeşidi yuxarıdan aşağıya genişlYndirildikdY isY mYhsul зeşidinin geniş­lYn­­dirilmYsi iri seqment (vY ya seqmentlYr) ьзьn istehsal edilYn mYhsul зeşidinY da­ha xırda, kiзik vY ya subseqment ьзьn mYhsul qrupu YlavY etmYklY hYyata keзirilir.

MYhsul зeşidi hYr iki istiqamYtY genişlYndirildikdY mYhsul зeşidinin genişlYn­di­ril­mYsinin YvvYlki hYr iki variantından, yYni hYm зeşidin aşağıdan yuxarıya geniş­lYndirilmYsi variantından, hYm dY зeşidin yuxarıdan aşağıya genişlYndirilmYsi va­ri­an­tından istifadY edilir.

MYhsul зeşidinin dYrinliyi dedikdY eyni mYhsul зeşidi qrupuna daxil olan mYh­sulların mьxtYlif modellYrinin, tip-nцv-цlзьlYrinin vY s. hazırlanması vY onun hesa­bına зeşid pozisiyalarının vY ya зeşid vahidlYrinin sayının artırılması başa dьşьlьr. Başqa sцzlY desYk, mYhsul зeşidinin dYrinliyi ona daxil olan mYhsul зeşidi vahidlY­rinin sa­yıdır. MYsYlYn, «Sony» firması «Walkman» зeşidinin dYrinliyini artırmaq mYqsYdilY onun 41 variantını, o jьmlYdYn «Outback» idman variantını, su keзirmY­yYn pl­yac variantını, uşaqlar ьзьn «My First Sony» modelini istehsal et­mY­yY başla­mış­dır. Bu halda mYhsul зeşidinin dYrinliyi 41-Y bYrabYrdir.

MYhsul зeşidinin dYrinliyinin artırılması mьYssisYyY mьxtYlif bazar seq­ment­lYrinin hYmin mYhsula tYlYbatını цdYmYyY, mьxtYlif qiymYt stra­tegi­ya­sı hYyata keзirmYyY imkan verir vY yeni rYqiblYrin meydana зıxmasına mane olur. Xь­su­si tYyinatlı mYhsullar istehsal edYn vY satan mьYssisYlYr mYhsul зeşidinin dYrin­li­yinY diqqYt yetirmYlidirlYr. Зьnki, bu istehlakзılar mYhsul satın alınmasına dair qY­rar­lar qYbul edYrkYn onların mьqayisYsinY daha зox ьstьnlьk verirlYr.

MYhsul зeşidinin uyğunluğu dedikdY istehlakзı qrupları, satış kanalları vY s. amil­lYr baxı-mından hYmin зeşidY daxil olan mYhsulların oxşarlığı, ьmumiliyi, ya­xın­lığı, daha geniş mYnada bir-birini YvYz edY bilmYsi başa dьşьlьr.

MьYssisY цzьnьn mYhsul зeşidi strategiyasını bazar situasiyasına, istehlakзının tYlYbatına vY alış motivinY uyğunlaşdırmaq mYqsYdilY daima mцvjud mYhsul зe­şi­dinY yeni mYhsullar daxil edir, yaxud bYzi mYhsulları mYhsul зeşidindYn зıxarır vY bu­nunla mYhsul зeşidinin genişliyini vY dYrinliyini artırır. Bu zaman mьYssisY 4 tip strategiyadan: зeşidin artırılması; mцvjud mYhsul markasının saxlanması; mYhsul зeşidinin ixtisar edilmYsi vY mYhsul зeşidinin mYhdudlaşdırılması strategiyalarından istifadY edY bilYr.

Зeşidin artırılması strategiyasında mьYssisYnin mYhsul зeşidi ona yeni mYhsul qrup­larının, yeni mYhsul modellYrinin, tiplYrinin vY s. YlavY edilmYsi hesabına artı­rı­lır. Bu strategiyanı tYtbiq etmYklY mьYssisY istehlakзıya geniş seзim imkanı vY tam зeşiddY mYhsul almaq imkanı yaradır. Bununla o, rYqabYt ьstьnlьyь vY rYqiblYrin ya­rada bilYjYyi tYhlьkYlYrdYn yayınmaq imkanı YldY edir.

Mцvjud mYhsul markasının saxlanması strategiyasının mahiyyYti ondan ibarYt­dir ki, mYhsul зeşidinY daxil edilYn yeni mYhsula artıq bazarda kifayYt qYdYr tanın­mış, bazar uğuru qazanmış mYhsulun marka adı verilir. HYmin mYhsulun marka adı istehlakзılara yaxşı tanış olduğundan, onlar tYrYfindYn yaxşı qYbul edil­di­yindYn, hYmin marka adı ilY buraxılan yeni mYhsul da istehlakзılar tYrYfindYn tez qY­bul edilir vY onun bazara зıxarılması mьYssisYyY nisbYtYn ujuz başa gYlir. MьtY­xYs­sislYrin hesablamalarına gцrY yeni mYhsulun mцvjud marka adı ilY buraxılması onun yeni marka adı ilY buraxılmasına nisbYtYn 40-80% ujuz başa gYlir.

BYzi hallarda mYhsul зeşidinin genişliyinin vY dYrinliyinin artırılması hanibalizmY (hanibalizm mьYssisY tYrYfindYn buraxılan hYr hansı bir yeni mYhsul зeşidinin mцvjud mYhsul зeşidinin satışının hYj­minin azalmasına sYbYb olmasıdır) sYbYb olduğundan, onların hazırlanması, ehti­yatlarının saxlanması, sifarişlYrinin işlYnmYsi vY nYql edilmYsi xYrjlYrinin sYviyyYsi yьksYldiyindYn vY s. sYbYblYrdYn mьYssisYlYr mYhsul зeşidinin ixtisar edilmYsi st­ra­tegiyasını tYtbiq edirlYr. Buna uyğun olaraq зeşidin ixtisar edilmYsi strategiyası mцv­jud mYhsul зeşidindYn alternativ mYhsul modellYrinin, variantlarının vY tip-цl­зь­-nцvlYrinin зıxarılmasını vY bunun sayYsindY mYhsul зeşidinin dYrinliyinin azal­dılmasını nYzYrdY tutur.

MYhsul зeşidinin mYhdudlaşdırılması strategiyası, YvvYlki strategiyadan fYrqli olaraq, mYhsul kateqoriyasından mьYyyYn mYhsul зeşidi qruplarının зıxarılmasını vY bunun sayYsindY mYhsul зeşidinin genişliyinin azaldılmasını nYzYrdY tutur.

MYhsul зeşidinin planlaşdırılmasının mYqsYdi istehsal edilYjYk mYhsulların зeşidinin mьYyyYnlYşdirilmYsi vY onun tYkmillYşdirilmYsi, hYmзinin mYhsulun qiy­mYt, keyfiyyYt, texniki-istismar vY iqtisadi parametrlYrinin mьYyyYnlYş­diril­mYsidir. MYhsul зeşidinin planlaşdırılma­sının Ysasını marketinq tYdqiqatları tYşkil edir vY o, bu tYdqiqatların nYtijYlYrinY Ysaslanaraq hYyata keзirilir. BelY ki, mYhsul зeşidinin planlaşdırılması prosesindY marketinq tYdqiqat­la­rın­da toplanmış informasiya vY onun nYtijYlYri mYhsul зeşidinY, istehlakзıların tYlYbatları isteh­sal­зıların tYkliflYrinY transformasiya olunur.

MYhsul зeşidinin planlaşdırılması prosesi istehsal edilYjYk mYhsulların seзil­mY­si, mцv­jud vY istehsal edilmYsi nYzYrdY tutulan mYhsulların texniki-istismar xa­rak­teris­tikasının vY istehlak xьsusiyyYtlYrinin istehlakзıların tYlYbinY uyğunlaşdı­rıl­ması ьzrY hYyata keзirilYn bьtьn fYaliyyYt nцvlYrini YhatY edir

MYhsul зeşidinin planlaşdırılması prosesindY aşağıdakı işlYr hYyata keзirilir:

1. 
   İstehlakзıların jari vY potensial tYlYbatının aşkar edilmYsi;
   
2. 
   İstehsal edilYjYk mYhsulların istifadY edilmYsi ьsullarının vY istehlakзıların bazarın mьvafiq seqmentindY цzьnь aparması xьsusiyyYtlYrinin tYhlili;
   
3. 
   RYqib mьYssisYlYrin mYhsul зeşidinin tYhlili vY onların oxşar mYhsullarının qiymYtlYn­dirilmYsi;
   
4. 
   MьYssisYnin mYhsul зeşidinin tYhlili vY onun mYhsullarının rYqabYt qabiliyyYtliyinin qiymYtlYndirilmYsi;
   
5. 
   İstehsal edilYn mYhsulların istehlakзıların tYlYbatına uyğun gYlmY sYviyyYsinin цyrY­nilmYsi;
   
6. 
   MYhsul зeşidinin hansı yeni mYhsullarla genişlYndirilmYsinin vY ya hansı mYhsulların mYhsul зeşidindYn зıxarılmasının zYruriliyinin Ysaslandırılması;
   
7. 
   Yeni mYhsulların buraxılması vY istehsalı mYnimsYnilmiş mYhsulların tYkmil-lYşdirilmYsi, habelY buraxılan mYhsulların tYtbiqinin yeni ьsulları vY sferaları haqqında tYkliflYrY baxılması;
   
8. 
   İstehlakзıların tYlYbatına uyğun olaraq yeni vY ya tYkmillYşdirilmiş mYhsulların spesifikasiyalarının hazırlanması;
   
9. 
   MьtYxYssislYrin iştirakı ilY yeni vY tYkmillYşdirilmiş mYhsulların istehsal-satış pers-pektivlYrinin цyrYnilmYsi;
   
10. 
    Potensial istehlakзıların iştirakı ilY mYhsulların testlYşdirilmYsi vY sınaq­ların keзi-rilmYsi;
    
11. 
    İstehsalзılar ьзьn mYhsulun keyfiyyYtinY, fasonuna, qiymYtinY, adına, tarasına, texniki xidmYtin tYşkilinY, qablaşdırılmasına vY s. dair tцvsiyYlYrin hazır­lan­ması;
    
12. 
    MYhsulun satış ьzrY tцvsiyYlYrin hazırlanması;
    
13. 
    MьYssisYnin istehsal-satış fYaliyyYti baxımından mYhsul зeşidinin planlaşdırılmasının nYtijYsinin qiymYtlYndirilmYsi vY ona yenidYn baxılması.
    

MьYssisY mYhsul siyasYtini tYrtib edYrkYn mYhsul kateqoriyası vY зeşidilY ya­naşı mYhsul nomenklaturasını da mьYyyYnlYşdirir. MYhsul nomenklaturası mьYssisY tYrYfindYn bazara tYklif edilYn bьtьn mYhsulların toplumudur. Başqa sцz­lY desYk, mьYssisY tYrYfindYn istehsal edilYn bьtьn mYhsulların jYmi onun mYhsul nomenk­la­turasını tYşkil edir. MYhsul nomenklaturası da, mYhsul зeşidi kimi, genişliyi, dYrin­liyi vY uyğunluğu ilY xarakterizY olunur.

MYhsul nomenklaturasının genişliyi mьYssisYnin bazara tYklif etdiyi mYhsul pozisiyalarını vY ya mYhsul зeşidi vahidlYrinin sayıdır. Bunu ayrı-ayrı зeşid qrupla­rına daxil olan зeşid vahidlYrinin vY ya pozisiyasının sayını toplamaqla mьYyyYn edirlYr. FYrz edYk ki, mьYssisY ьз зeşid-dY: A, B vY C зeşiddY mYhsul istehsal edir. A mYhsul зeşidinY 4 adda mYhsul, B mYhsul зeşidinY 6 adda mYhsul vY C mYhsul зeşidinY 8 adda mYhsul daxildir. Onda mYhsul зeşidinin genişliyi 18-Y bYrabYr olajaqdır.

MYhsul nomenklaturasının dYrinliyi mьYssisYnin mYhsul nomenklaturasını tYş­kil edYn mYhsul зeşidinY daxil olan mьxtYlif mYhsul markalarının, modellYrinin vY ya variantlarının orta sayıdır. Bu gцstYriji hYr bir mYhsul зeşidinY daxil olan mYh­sul­larının sayını toplayıb зeşidlYrin sayına bцlmYklY mьYyyYn edilir. FYrz edYk ki, mьYssisY ьз зeşiddY: A, B vY C зeşiddY mYhsul istehsal edir. A mYhsul зeşidinY 4 adda mYhsul, B mYhsul зeşidinY 6 adda mYhsul vY C mYhsul зeşidinY 8 adda mYhsul daxildir. Onda mYhsul nomenklaturasının dYrinliyi 6 (18:3) vahid tYşkil edYjYkdir.

MYhsul nomenklaturasının uyğunluğu dedikdY istehlakзı qrupları, satış kanal­ları vY s. amillYrY gцrY mYhsul nomenklaturasına daxil olan mYhsul зeşidlYrinin ya­xın­lığı, uyğunluğu, bir-birini YvYz edY bilmYsi başa dьşьlьr.

MYhsul nomenklaturası strategiyasının hazırlanmasında istifadY olunan strategi­ya­lar vY onların mahiyyYti mYhsul зeşidi strategiyaları ilY eynidir, yYni burada no­menk­laturanın artırılması; mцvjud mYhsul markasının saxlanması; mYhsul nomenk­la­turasının ixtisar edilmYsi vY mYsul nomenklaturasının mYhdudlaşdırılması stra­tegiyalarından istifadY edilir. FYrq yalnız ondadır ki, mYhsul зeşidindY mцvjud mYh­sul markasının saxlanması strategiyası tYtbiq edilYrkYn mцvjud mYhsul markasının adı oxşar mYhsula verilirsY dY, burada mцvjud mYhsul markasının adı tamamilY fYrqli mYh­sula da verilY bilYr.

6.2. MYhsulların tYsniflYşdirilmYsi

MYhsulların зeşidindYn, nцvьndYn vY tiplYrindYn asılı olaraq onların istehlakзılarının davranışları, marketinq strategiyaları, satınalma qYrarlarının qYbul edilmYsinin xarakteri, satış kanallarının seзilmYsi vY s. bir-birindYn jiddi surYtdY fYrqlYnirlYr. Bu­na gцrY dY marketinq mьtYxYssislYri ьзьn mYhsulların tYsniflYşdirilmYsi mьhьm YhYmiyyYt kYsb edir. MYhsullar iki Ysas YlamYtY: 1) gцrьnY bilmY qabiliyyYtinY vY 2) mYhsulun tYyinatına (istehlakзının tipinY) gцrY tYsniflYşdirilir. MYhsullar bu YlamYtlYr daxilindY dY mьxtYlif YlamYtlYrY gцrY tYsniflYşdirilir.

GцrьnY bilmY qabiliyyYtinY (maddiliyinY) gцrY mYhsullar iki iri qrupa: 1) maddi mYhsul-lara vY 2) xidmYtlYrY bцlьnьr.

Maddi mYhsullar Yşya forması alan, gцrьnY bilYn vY fiziki xьsusiyyYtlYri olan bьtьn mYhsullardır. Maddi mYhsullar da, цz nцvbYsindY, istifadY mьddYtindYn asılı olaraq qısamьddYt istifadY olan mYhsullara vY uzunmьddYt istifadY olan mYhsullara bцlьnьr.

BYzi mьYlliflYr bu tYsniflYşdirmY YlamYtini yalnız istehlak mYh­sullarına aid edir­lYr. Bizim fikrimizjY, bununla razılaşmaq olmaz. Зьnki, istehsal-texniki tYyinat­lı mYhsulların bir hissYsi, mYsYlYn, avadanlıqlar uzun mьddYt, digYr hissYsi isY, mYsYlYn, xammal vY materiallar qısa mьddYt YrzindY istifadY olunur. DemYli, bu tYsniflYşdirmY YlamYti istehsal-texniki tYyinatlı mYhsullara da xasdır.

QısamьddYt istifadY olunan mYhsullar. Bu mYhsullara qısa zaman kYsiyindY vY yaxud bir vY ya bir neзY istifadY prosesindY tamamilY istifadY olunan, цz Yşya for­masını, istehlak xьsu-siyyYtlYrini tamamilY itirYn mYhsullar aiddir. MYsYlYn, xammal vY materiallar, Yrzaq mYhsulları, şYxsi gigeyena mYhsulları, dYstlYşdiriji mYmulatlar vY s. mYhsullar qısamьddYtli istifadY olunan mYhsullar hesab olunur.

UzunmьddYt istifadY olunan mYhsullar. UzunmьddYtli istifadY edilYn mYhsul­lar, bir qayda olaraq, bir neзY il istifadY olunan vY istifadY mьddYti YrzindY цz Yşya formasını vY fiziki vY istehlak xьsusiyyYtlYrini saxlayan mYhsullardır. Avadanlıqlar, bьtьn nцv nYqliyyat vasitYlYri, mYişYt jihazları, Ysaslı tikinti obyektlYri vY bu kimi digYr mYhsullar bu mYhsul tipinY aiddir.

XidmYtlYr istehlakзılara hYr hansı bir problemi hYll etmYyY, yaxud fayda al­ma­­ğa imkan verYn vY mьlkiyyYt hьququ olmayan, maddi, Yşya forması vY fiziki xьsu­siyyYtlYri olmayan mYhsullardır. XidmYtlYr hYr hansı bir predmet, mYmulat vY şey deyildir, o, fYaliyyYtdir .

Maddi mYhsullardan fYrqli olaraq xidmYtlYr marketinqin tYşkili vY idarY edil­mYsinY tYsir edYn aşağıdakı fYrqlYndiriji xьsusiyyYtlYrY malikdirlYr:

• 
  xidmYtlYr duyulmazdır. Maddi mYhsullardan fYrqli olaraq xidmYt­lYri istifadY edi­lYnY qYdYr hiss etmYk, gцrmYk, ona toxunmaq, dadına baxmaq vY iylYmYk mьmkьn deyildir. Buna gцrY dY istehlakзılar YksYr hallarda xid­mYtlYrin qiymYtlYndirilmY­sindY зYtinliklYrlY qarşılaşırlar.
  
• 
  xidmYtlYr mYnbYyindYn ayrılmazdır. XidmYtlYrin bu xьsusiyyYti onun istehsalı vY istehlakı prosesinin mYkan vY zaman etibarı ilY tam ьst-ьstY dьşmYsinY sYbYb olur.
  
• 
  xidmYtlYri nYql etmYk vY saxlamaq mьmkьn deyildir. XidmYtlYrin bu xьsu­siyyYti onun mYnbYyindYn ayrılmamazlığı xьsusiyyYtindYn irYli gYlir. ЏgYr maddi mYhsullar satılmadıqda onu saxlamaq vY gYlYjYkdY satmaq mьm­kьn­dьr. Anjaq xidmYti saxlamaq vY onu sonradan satmaq mьmkьn deyildir. Bun­unla YlaqYdar olaraq xidmYt mьYssisYlYri mьştYrilYrinin tYlYbatlarını tam цdYmYk ьзьn xidmYtY olan tYlYbi зox dYqiqliklY proqnozlaşdırmalı, kifa­yYt qYdYr istehsal gьjlYrinY malik olmalıdır vY bunun sayYsindY tYlYblY tYklifin tam uyğunluğunu tYmin etmYlidir.
  
• 
  xidmYtlYrin keyfiyyYti qeyri-stabildir. MьştYrilYrY gцstYrilYn xidmYtin sY­viy­yYsi onu ye-rinY yetirYn heyYtin bajarığından, mYharYtindYn, psixoloci du­ru­mundan vY s. asılı olduğundan gцstYrilYn xidmYtin keyfiyyYti eyni bir mьYs­sisYdY mьxtYlif vaxtlarda jiddi surYtdY fYrqlYnY bilYr.
  
• 
  xidmYtlYrY sahib olmaq mьmkьn deyildir. XidmYtlYr mYnbYyindYn, yYni onu gцstYrYn şYxsdYn ayrılmaz olduğundan mьştYri ona sahib ola bilmir.
  

XidmYtlYrin bu xьsusiyyYtlYri цz Yksini marketinq kompleksindY dY tapır. ЏgYr maddi mYhsulların marketinq kompleksi 4 elementdYn (4P-dYn): mYhsul, qiy­mYt, bцlьşdьrmY vY hYvYslYndirmYdYn ibarYtdirsY, xidmYt marketinqin marketinq kompleksi 7 elementdYn (7P-dYn): mYhsul, qiymYt, bцlьşdьrmY, hYvYslYndirmY, heyYt, keyfiyyYt vY maddi şYhadYtnamYdYn ibarYtdir.

İstehlakзıların tipinY gцrY mYhsulların tYsniflYşdirilmYsindY mYhsulların tYsni­fatı onların xьsusiyyYtlYrinY gцrY deyil, tYyinatına, hansı mYqsYdlYr ьзьn alın­masına Ysaslanır. Bu YlamYtY gцrY maddi mYhsullar 2 qrupa: 1) istehlak mYhsulları vY xidmYtlYrinY vY 2) istehsal-texniki tYyinatlı mYhsullara vY xidmYtlYrY bцlьnьr.

Qeyd etmYk lazımdır ki, bu tYsniflYşdirmY YlamYtindY mYhsulların tYyinatı Ysas gцtьrьldьyьndYn eyni bir mYhsul hYm istehlak mYhsullarına, hYm dY istehsal-texniki tYyinatlı mYhsullara aid edilY bilYr. MYsYlYn, YgYr avtomobil şYxsi istifadY ьзьn alınırsa o, istehlak mYhsullarına, YgYr işgьzar vY ya institusional istehlakзılar tYrYfindYn alınırsa onda istehsal-texniki tYyinatlı mYhsullara aid edilir.

İstehlak mYhsulları son istehlakзılar (Yhali) tYrYfindYn fYrdi vY ya kollektiv istifadY, istehlak ьзьn alınan mYhsullardır. Bu mYhsullar da цz nцvbYsindY, istifadY tezliyindYn vY satınalma qYrarlarının xarakterindYn asılı olaraq gьndYlik tYlYbat mYhsullarına, ilkin seзim mYhsullarına vY xьsusi tYlYbat mYhsullarına bцlьnьrlYr.

GьndYlik tYlYbat mYhsulları mYhsullar son istehlakзılar tYrYfindYn зox istifadY olunan vY tez-tez satınalınan mYhsullardır. Bu mYhsulların satın alınmasına dair qYrarların qYbul edilmYsinY istehlakзıların jYlb edilmY sYviyyYsi aşağıdır, sa­tınalma vYrdişY Ysaslanır, mYhsulların fiziki bцlьşdьrьlmYsindY reklamlardan geniş istifadY olunur, geniş satış şYbYkYsi mцvjuddur, mYhsul зeşidi vahidlYri arasındakı fYrq bцyьk deyildir. Bu mYhsullara bьtьn nцv Yrzaq mYhsulları, şYxsi gigeyena mYhsulları vY s. aiddir.

İlkin seзim mYhsulları vaxtaşırı, mьYyyYn mьddYtdYn bir alınan, uzunmьddYt istifadY olunan vY satınalınma qYrarları mьrYkkYb xarakter daşıyan, ilkin seзim tYlYb edYn mYhsullar aiddir. Bu mYhsulların satın alınmasında istehlakзıların jYlbedilmY sYviyyYsi yьksYkdir, mYhsul зeşidlYri arasındakı fYrq bцyьkdьr. Buna gцrY dY satınalma qYrarları qYbul etmYk ьзьn istehlakзı mYhsul vY onun oxşarları haqqında Ytraflı informasiya toplayır, hYmin mYhsulların istehlak xьsusiyyYtlYrini vY digYr parametrlYrini mьqayisY edir, bir зox hallarda hYmin mYhsuldan istifadY etmiş şYxslYrlY mYslYhYtlYşir vY yalnız bundan sonra onun satın alınmasına dair qYrar qYbul edir. Bura YsasYn, baha qiymYtli mYhsullar vY texniki jYhYtdYn mьrYkkYb mYhsullar, mYsYlYn, mYişYt elektrik jihazları, avadanlıqlar vY s. aiddir.

Xьsusi tYlYbat mYhsullarına alınması YlavY sYylYr tYlYb edYn, unikal xьsusiyyYtlYrY malik olan, istehlakзının yьksYk statusuna dYlalYt edYn vY зox az hallarda alınan mYhsullar aiddir. Bu mYhsulların qiymYtinin sYvi­y­yY­si зox yьksYkdir, satınalınma prosesinY istehlakзıların jYlbedilmY sYviyyYsi зox gьjlьdьr. Bu mYhsulların satınalma qYrarları mьrYkkYb xarakter daşıyır, onların bцlьşdьrьlmYsi vY satışında fYrdi satış vY eksklyuziv yayım sistemi ьstьnlьk tYşkil edir, onların reklamında sosial status цn plana зYkilir. MYsYlYn, «Roliks» qol saatları, «Nika» videokameraları vY bu tip digYr mYhsullar xьsusi tYlYbat mYhsulla­rına aiddir.

İsethsal tYyinatlı mYhsullar istehsalзı mьYssisYlYr, yYni işgьzar istehlakзılar tYrYfindYn цz istehsal fYaliyyYtini hYyata keзirmYk vY ya цzlYrinin tYlYbatlarını цdYmYk mYqsYdilY aldıqları vY yenidYn emal prosesinY mYruz qalan mYhsullardır. Başqa sцzlY desYk, bu mYhsullar digYr mYhsulların istehsalında istifadY edilmYk vY ya tYsYrrьfat daxili ehtiyajların цdYnilmYsi mYqsYdilY istehsalзı mьYssisYlYr tYrYfindYn alınan mYhsullardır. Bu mYhsullar istehsal prosesindY oynadığı rola gцrY tYsniflYşdirilir vY bu YlamYtY gцrY onlar Ysas vY kцmYkзi xammal vY materiallara, yarımfabrikatlara, dYstlYşdiriji mYmulatlara, Ysas vY kцmYkзi avadanlıqlara bцlьnьrlYr.

Qeyd etmYk lazımdır ki, bir istehsal sahYsindY Ysas xammal vY materiallara aid edilYn xammal vY material digYr istehsal sahYsindY kцmYkзi xammal vY materiallara aid edilY bilYr. MYsYlYn, maşınqayırmada parзa kцmYkзi materiallara, yьngьl sYnayedY isY Ysas materiallara aid edilir.

Џsas xammal vY materiallar bilavasitY mYhsulun is­tehsalı prosesindY istifadY edilYn, onun Ysasını, substansiyasını tYşkil edYn, bir is­tehsal prosesindY tamamilY istifadY edilYn vY цz dYyYrini bьtьnlьklY istehsal edilYn mYhsulun ьzYrinY keзirYn xammal vY materiallardır. Bu xammal vY materiallar mьYs­sisY tYrYfindYn iri partiyalarla alınır, onlara зYkilYn xYrjlYr mYhsulun maya dYyYrinin YksYr hissYsini tYşkil edir. Bu mYhsulların alınmasına dair qYrarların qY­bul edilmYsi prosesindY Ysas diqqYt onların keyfiyyYtinY vY istehlak xьsusiy­yYt­lYri­nin, parametrlYrinin istehsal edilYjYk mYhsulların parametrlYrinY uyğun gYlmYsinY verilir.

KцmYkзi xammal vY materiallara bilavasitY son mYhsulun istehsalında istifadY edilYn, lakin, onun mYzmununu, substansiyasını tYş­kil etmYyYn (mYsYlYn, maşınqayırmada parзa) vY ya ьmumiyyYtlY onun mYzmu­nuna daxil olmayan xammal vY materiallar (mYsYlYn, sьrtkь materialları) aiddir. KцmYkзi xammal vY materiallar da bir istehsal prosesindY tamamilY istifadY olunur. Џsas xammal vY materiallardan fYrqli olaraq, onların keyfiyyYtinY vY istehlak xьsu­siyyYtlYrinY tYlYbin sYviyyYsi yьksYk deyildir, onların istehlakının hYjmi bцyьk deyildir vY mYhsulun maya dYyYrindY onların alınmasına зYkilYn xYrjlYrin xьsusi зYkisi зox azdır.

Џsas avadanlıqlara bilavasitY mYhsulun istehsalı prosesindY istifadY edilYn, зoxlu sayda istehsal prosesindY istifadY olunan vY istifadY mьddYtindY цz fizi­ki formasını dYyişmYyYn, xammal vY materialların fiziki, kimyYvi vY digYr xь­su­siyyYtlYrini dYyişdirmYklY ondan yeni mYhsul istehsal edilmYsini tYmin edYn avadanlıqlar, jihazlar, qurğular vY s. aiddir. Avadanlıqlar mYhsulun mYzmununa daxil olmur. Onlar uzunmьddYtli istifadY olunan mYhsullara aiddir.

KцmYkзi avadanlıqlar. KцmYkзi avadanlıqlara istehsal prosesinin normal gedi­şini tYmin edYn, onun gedişinY yardım edYn, lakin, xammal vY materialların fiziki, kimyYvi vY digYr xьsusiyyYtlYrinin dYyişdirilmYsindY iştirak etmYyYn avadanlıqlar, texnika, jihazlar, qurğular, binalar, tikililYr vY s. aiddir. MYsYlYn, sex vY ofis binaları, sYnaye mьYssisYlYrindY nYqliyyat, yьklYmY vY boşaltma vasitYlYri vY s. kцmYkзi avadanlıqlara aiddir.

Qeyd etmYk lazımdır ki, avadanlıqların Ysas vY kцmYkзi avadanlıqlara aid edilmYsi, xammal vY materiallarda olduğu kimi, istifadY olunduğu sahYnin xarakteri ilY mьYyyYn olunur. MYsYlYn, sYnaye sahYlYrindY nYqliyyat vasitYlYri kцmYkзi avadanlıqlara aid olduğu halda, nYqliyyat sahYsindY Ysas avadanlıqlara aid edilir.

Yarımfabrikatlar son mYhsulun texnoloci prosesinin tamamlayjı mYrhYlYsi istisna olmaqla, onun hYr hansı bir mYrhYlYsindY yerinY yetirilYn bьtьn YmYliyyatla­rı tamamilY başa vurmuş vY nцvbYti mYrhYlYni gцzlYyYn materiallardır. MYsYlYn, parзa istehsalının texnoloci prosesini YyirmY mYrhYlYsindYn sonra alınan iplik yarım­fabrikatdır. Yarımfabrikatlar da xammal vY materiallar kimi bir istehsal prose­sindY istifadY olunur, yalnız yenidYn emal edilmYklY istehsal edilYn mYhsulun mYzmununa (tYrkibinY) daxil olur.

DYstlYşdiriji mYmulatlara hazır mYhsulun tYrkib hissYsi olan vY onun tYrkibinY hazır şYkildY, heз bir dYyişiklik edilmYdYn daxil olan mьxtYlif mYhsullar, mYsYlYn, mьxtYlif mьhYrriklYr, şinlYr, mьxtYlif tцkmYlYr vY s. aiddir. DYstlYşdiriji mYmulatlar, bir qayda olaraq, işgьzar istehlakзılara satılır. DigYr mYhsullardan fYrqli olaraq dYstlYşdiriji mYmulatların marketinq fYaliyyYtindY reklam vY mYhsulun marka adı зox jьzi rol oynayır vY ya ьmumiyyYtlY heз bir rol oynamır. Burada qiymYt vY servis hYllediji rol oynayır.

XidmYtlYr bir neзY YlamYtY: mьlkiyyYt for­ma­sı­na, istehlakзıların tipologiyasına vY istehlakзılarla ьnsiyyYtin sYviy­yY­sinY gцrY tYsniflYşdirilir.

MьlkiyyYt formasına gцrY xidmYtlYr цzYl sektor tYrYfindYn gцstYrilYn xidmYt­lYrY vY dцvlYt sektoru tYrfYindYn gцstYrilYn xidmYtlYrY bцlьnьr. ЦzYl sektor tYrY­fin­dYn gцstYrilYn xidmYtlYrY kommersiya bankları, investisiya tYşkilatları, vasitYзi­lYr, mYslYhYt mьYssisYlYri, nYqliyyat tYşkilatları, xьsusi sYhiyyY mьYssisYlYri vY s. tYrYfindYn gцstYrilYn xidmYtlYr aid edilir. DцvlYt sektoru tYrYfindYn gцstYrilYn xidmYtlYrY isY dцvlYt hьquq-mьhafizY orqanları, dцvlYt tibb mьYssisYlYri, maliyyY qurumları vY investisiya tYşkilatları vY s. tYrYfindYn gцstYrilYn xidmYtlYr aiddir.

İstehlakзıların tipologiyasına gцrY xidmYtlYr istehlak tYyinatlı vY istehsal tY­yinatlı xidmYt-lYrY bцlьnьr. İstehlak tYyinatlı xidmYtlYrY bilavasitY YhaliyY gцstYrilYn bьtьn nцv xidmYtlYr: sığorta, bank vY maliyyY xidmYtlYri, mьxtYlif mYişYt xidmYt­lYri vY s. aiddir. İstehsal tYyinatlı xidmYtlYr isY işgьzar istehlakзılara gцstYrilYn xidmYtlYrdir. Bura mYhsulların nYql edilmYsi, marketinq institutlarının gцstYrdiyi xidmYtlYr, inciriniq xidmYtlYri, avadanlıqları tYmiri vY digYr servis xidmYtlYri aid edilir.

İstehlakзılarla ьnsiyyYtin sYviy­yY­sinY gцrY xidmYtlYr yьksYk sYviyyYdY ьnsiy­yYt tYlYb edYn xidmYtlYrY (bYrbYrxanalar, mьxtYlif mYslYhYtlYrin verilmYsi, tibb xid­mYti vY s.) vY aşağı sYviyyYdY ьnsiyyYt tYlYb edYn xidmYtlYrY (kimyYvi tYmizlYmY mьYssisYlYrinin xidmYtlYri, mYhsulların daşınması vY saxlanması ьzrY xid­mYtlYr, avtomobillYrin yuyulması, mьYssisYlYrY gцstYrilYn mьxtYlif bank vY maliyyY xidmYtlYri vY s.) bцlьnьr.