Medenî”; “şehirli, şehre ait, şehre özgü

a. Hz. Peygamber ve Dört Halife Dönemlerinde Mâlî Yapı

Ganimet: İnsanlık tarihinde savaş bir vakıadır. Bu vakıa ile İslam medeniyeti karşı karşıya kalmıştır. Savaşın sonucu olarak da ganimetlerin taksimi ve harcanma yerleri konusunda Kur’an-ı Kerim’de bazı ilkeler belirlenmiştir. Buna göre ganimetler beşe ayrılacak, dört hisse gazilere, humus adı verilen bir hisse de devlete kalacaktır. İslam, humus gelirlerinin de daha çok sosyal alanda yani Enfal/41. Ayete göre; “Allah’a, Resulü’ne, o’nun akrabalarına, yetimlere, yoksullar ve yolda kalmışlara” harcanmasını öngörmüştür.

Ganimetler, savaş esirleri, arazi ve menkul mallar olmak üzere üçe ayrılmıştır. Hz. Peygamber döneminde;

Fethedilen toprakların bir kısmı ganimet statüsünde tutulmuş,

Bir kısmı de eski sahiplerine bırakılarak vergilendirilmiş,

Küçük bir kısmı da Hz. Peygamber tahsis edilmiştir.

Cizye: İslam devleti himayesi altında yaşayan, âkil, bâliğ, hür, maddi gücü yerinde ve sağlıklı olan gayrimüslimlerden alınan baş vergisidir. Gözleri görmeyen, felçli, yaşlı, çalışmaktan aciz ve yoksul kimselerden cizye alınmazdı. Cizye, Hz. Peygamber, Dört Halife ve Ömer b. Abdülaziz dönemlerinde İslam’ı kabul eden zimmîlerden alınmamıştır. Cizyenin kimlerden alınacağı, 9/630 yılında yapılan Tebük seferi esnasında inen Tevbe/29. ayetle belirlenmiştir.

Cizyenin miktarı, zaman ve alındığı bölgeye göre farklılık arz etmiştir. Hz. Peygamber döneminde ya doğrudan mükelleflerden ya da gayrimüslim kabile başkanlarının yahut da ileri gelenlerin aracılığıyla toplanırdı. Dört Halife döneminde kısmî değişikliklerle devam edilmiştir. İlk defa Hz. Ömer döneminde gayri Müslimlerden cizye ve haraç vergileri toplamak üzere vergi memurları görevlendirilmiştir.

Zekât: Zekât, Müslümanların mallarının belli miktarını, Tevbe/60. ayette belirlenen kişilere vermesi farz kılınan ibadettir. Bunun miktarı arazi, altın, gümüş, madenî/kâğıt paralar ve ticaret mallarına göre farklılık arz etmektedir. Arazi vergilerine öşür denilir ve miktarı duruma göre 1/10 ya da 1/20’dir. Tevbe/60. ayete göre zekât; “yoksullara, düşkünlere, zekât toplayan memurlara, kalpleri İslam’a ısındırılacak olanlara, kölelere, borçlulara, Allah yolunda savaşanlara ve yolculara verilmesi farz kılınmıştır.

Beytülmâl: Devlet hazinesi, devlete ait her türlü gelirlerin toplandığı ve ihtiyaç yerlerine harcamaların yapıldığı yer anlamına gelen beytülmâlın teşkili Hz. Peygamber dönemine kadar gitmektedir. Hz. Ömer döneminde beytülmâl kurumsallaşmış ve Medine merkez olmak üzere eyaletlerde de şubeleri teşkil olunmuştur. Bunlar için ayrı görevliler atamıştır. Emeviler, Abbasiler, Endülüs ve Osmanlılarda (Hazine-i Âmire) beytülmâl işlevini devam ettirmiştir.