Medenî”; “şehirli, şehre ait, şehre özgü

7. Logaritma, el-Harizmî’nin isminin Latince şeklinden ortaya çıkmıştır.

8. Cebirde ifadeler ve formüller eskiden yazı ile ifade edilirken bunların yerine Müslümanlar (bunları ilk icat eden Faslı matematikçi İbnü’l-Bennâ’dır) semboller ve işaretler kullanma fikrini ortaya atmışlardır.

B. Astronomi:

Astronomi, Müslümanların en erken ve en çok üzerinde durdukları ilimlerdir. İslam kaynaklarında genellikle “İlmu’l-Hey’e”, İlm-i Felek”, İm-i Nücûm” diye adlandırılan astronomi dalında Müslümanlar, sadece entelektüel cazibe ile kalmamışlar, bunun yanında günlük hayatla ilgili kıble ve namaz vakitlerinin belirlenmesi, kara ve denizde yön tayini, elverişli zaman seçimi, tarım işçilerinin zamanlanması gibi hususlarda da birçok pratik faydalar görmüşlerdir.

Astronomi ilimleri özellikle Abbasi hükümdarı Me’mûn’un himayesinde bu konuda yazılmış Hintlilerin ve Yunanlıların eserlerinin tercümesiyle hız kazanmıştır. Kısa sürede pek çok astronomi âlimi yetişmiş, eserler yazmışlar ve keşifler yapmışlardır. Bu alanda birçok eseri olan âlimlerden birisi olan Fezârî (ö. 180/806), usturlabı icat eden kişidir.⁵⁶ Bu müellifin, gezegenlerin ortalama hareketlerinin astronomik tablolarını veren, İslamî günlerin kamerî takvime göre hesaplanması için kullanılacak cetvellerin hesaplanmasıyla ilgili temel bilgi ve yöntemleri ana hatlarıyla ortaya koyan Kitabu’z-Zîc alâ Sini’l-Arab adlı eseri, yanı sıra öğle vaktinin tayin edilmesi, usturlap yapımı, kürenin düzlem haline getirilişi, çeşitli milletlerin takvimleri üzerine ayrı ayrı telif ettiği eserleri ardır.

Me’mun döneminin ünlü astronomları Harizmî, Ali b. İsa el-Usturlabî, Abbas b. Said Cevherî, Habeş el-Hâsib, Ebû Ma’şer el-Belhî ve Ferganî’dir. Bunlar İslam astronomi âlimlerinin ilk nesli sayılırlar. Harizmî’nin kaleme aldığı Zîcü’s-Sind-Hind (Zîcü’l-Harizmî) adlı eser, Mansur zamanında 154/770-771 civarında bir Hint heyetinin Bağdat’a getirdiği Siddhanta adlı kitaba veya ondan kaynaklanan ve aynı adı taşıyan başka bir ezere dayanır.

Abbas b. Saîd Cevherî, Me’mun döneminde astronomi aletlerinin yapım işlerini üstlenmiştir. Ferganî (ö. 247/861), Abbasi hükümdarlarından Me’mun, Mu’tasım, Vâsık ve Mütevekkil dönemlerinin önde gelen matematikçe ve astronomları arasında yer alır. Eserleri arasında bulunan Cevâmiu İlmi’n-Nücûm ve Usuli’l-Harekâti’s-Semaviyye Batlamyus’un Sintaksis (el-Mecistî) adlı eserinin bir özeti mahiyetinde olmakla beraber takvimlerle tarihler hakkında verdiği bilgiler ve Batlamyus’a karşı koyduğu itirazlar bakımından önemlidir. Ferganî’nin geometri, yıldız hesapları ve usturlab ile metametik teorilerinden bahseden el-Kâmilu fî San’ti’l-Usturlab adında bir kitabı da bulunmaktadır.

Otuzdan fazla eseri olan astronomi ve astroloji âlimi Ebû Ma’şer el-Belhî’nin (ö. 272/886), gezegenlerin tek başlarına ve güneşe nispetle konumlarını açıklaması, astronominin müspet verilerine dayanarak astrolojiyi temellendirmeye çalışması, gelgit olayını izah etmesi dikkat çekicidir.

Daha sonraki dönemlerde astronomi alanında çalışların sayısının arttığı gözlenmektedir. IX. yy.da Neyrizî ile anti-Batlamyusçu düşünürlerin ilki olan Battânî,⁵⁷ X. yy.da Abdurrahman es-Sûfî (ö. 376/986),⁵⁸ Benî Musa Kardeşler, Ebu Saîd es-Siczî, Ebu’l-Vefâ el-Buzcânî ve İbnu’l-Gurbâlî (ö. 403/1013)⁵⁹ astronomi alanında çalışmalar yapmışlardır.

XI. yy. İslam dünyasında astronominin en yüksek dönemi olarak bilinir. XIX. ve XX. yy.daki yeni sayılan keşiflerin çoğu, gerçekte bu yüzyıllarda Müslümanlar tarafından ortaya konulmuştur. Astronomi çalışmaları XII. ve XIII. yy.lar ve devam eden yıllarda devam etmiştir. Bugün astronomide kullanılan birçok yıldız ve gezegen adları ve çeşitli astronomi aletleri Arapça olduğu gibi, Müslümanların yazdığı eserlerin çoğu X. yy.dan itibaren Avrupa dillerine çevrilmiştir. İlerleyen zamanla;

Endülüslü astronomi âlimi İbn Muâz (ö. 471/1079), ez-Zîcü’l-Ceyyânî’de meridyen doğrultusu, zamanın ve namaz vakillerinin tayini, kıblenin tespiti, takvimin hazırlanması, yeni ayın görülebilirliği, tutulmaların tahmini gibi alanlarda açıklamalar yapmıştır.

XII. yy.da Abdurrahman el-Hâzinî ez-Zîcü’l-Mu’teberrü’s-Sencerî es-Sultanî adlı eserinde, anlattığı astronomi zîcleri uzun yıllar en güvenilir cetveller olara kabul edilmiştir.

Endülüs’te Ebu’s-Salt ed-Dânî (ö. 529/1134)’nin astronomi aletlerinden usturlab ve kullanılışı hakkında kaleme aldığı el-Amel bi’l-Usturlab, bir astronomi el kitabı olarak yazdığı el-Vecîz fî İlmi’l-Hey’e eserleri önemlidir.