MəHƏMMƏd hüseyn təBRİZİNİN “BÜrhani-qate” LÜĞƏTİNDƏ onomastik vahiDLƏR

1. Xrematonimlər

“Maddi mədəniyyət əşyalarının, silah, musiqi alətləri, zərgərlik məmulatları, qiymətli daşlar, avadanlıq əşyalarının və s. xüsusi adını bildirən “xrematonim” [2, s.209] yunan mənşəli chrematos+onoma sözündən olub “əşya”, “iş” anlayışını bildirən termindir [41, s.336]. Azərbaycan dilində bu növ xüsusi adlar müxtəlif sahələrə məxsus maddi-mədəni əşyalara aid edilmişdir. Bu növə şirniyyat, sabun, parça, mebel, soyuducu, tüfəng, mineral su, daş-qaş və s. adlar daxil edilmişdir [41, s.336-337]. “Bürhani-qate” lüğətində həmin növə aşağıdakılar nümunə ola bilər:

a) Şirniyyat adlarına mənbədə hazırlanma qaydası izah edilmiş müxtəlif halva adlarını aid edə bilərik. Məsələn: آزاد میوه Azadmive [165, 13^b] – təmizlənmiş badam, püstə və noxud ləpəsindən hazırlanmış halva; آفروشه Afruşe [165, 16^b], افروشه Əfruşe [165, 35^b] – un, yağ və baldan hazırlanan halva; توبرتو Tubərtu [165, 121^b] – mənalarından biri də halva adıdır; زلیبیا Zəlibiya [165, 206^a] – məşhur halva adı; میده Məydə [165, 391^b] – halva adıdır və müxtəlif cür hazırlanması haqqında məlumat verilib və s.

b) Lüğətə daxil edilmiş musiqi alətləri “saz adı” kimi qeyd edilmişdir. Məsələn: ارغن Ərğən [165, 25^b], ارغنن Ərğənən [165, 25^b], ارغنون Ərğənun [165, 26^a], ارغون Ərğun [165, 26^a] – Əflatunun hazırladığı saz; افسر سگزی Əfsər-e səgzi [165, 36^a] – mənalarından biri saz adıdır; بربط Bərbət [165, 62^a] – məşhur saz adıdır, bəziləri bərbətin ud musiqi aləti olduğunu deyir; رود Rud [165, 195^b] – saz adıdır; شیشاک Şişak [165, 265^a] və شیشم Şişəm [165, 265^a] – məşhur saz adı; نا انبان Naənban [165, 393^a] – məşhur saz adı; نای ترکی Nay-e torki [165, 396^b] – məşhur musiqi aləti olan bu zurnanı döyüş zamanı çalırdılar; نای مشک Nay-e məşk [165, 397^a] – məşhur saz adı, ona نای مشکک Nay-e məşkək də deyilir.

c) Parça adı: شان Şan [165, 245^b] – müxtəlif mənalarda izah olunan bu söz xrematonim kimi “Hindistandan gətirilən ağ parça növü”dür; نرم دست Nərmdəst [165, 398^b] – parça növüdür. Həmçinin dar və yumşaq geyimdir, Şiraz ləhcəsində “nərme” deyilir.

Ç) Daş-qaş: شاه گوهران Şah-e qouhəran [165, 247^a] – Xosrov Pərvizdə olan əfsanəvi bir gövhərin adıdır. Onu ipə bağlayıb dənizə atar, bir saatdan sonra çıxardıqda, ətrafına çoxlu gövhərlər yapışmış olurdu.

d) Silah adı: خورمهر Xormehr [165, 162^a] – Süleymanın (ə) qılıncı.