MehmednasûHÎ

MEHMED PAŞA, GÜRCÜ

(ö. 1035/1626) Osmanlı veziriazamı.

Haremden çıkma olduğundan Hadım lakabıyla da anılır. Gürcü asıllıdır. Bazı kaynaklarda Kanunî Sultan Süleyman'ın son sadrazamlarından Semiz Ali Paşa, ba­zılarında ise II. Selim devrinde Erzurum Beylerbeyi Husrev Paşa tarafından sara­ya hediye edildiği belirtilir. Enderun'da iyi bir eğitim gördükten sonra çeşitli gö­revler üstlendi. I. Ahmed'in tahta çıkışı­nın ardından Kapıağası Mustafa Ağa'nın yerine has odabaşı oldu.⁷¹ Aynı yıl sadâret kaymakamı Sarıkçı Mustafa Paşa'nın. Sûfî Sinan Meh-med Paşa'dan başka merkezde vezir ol­maması sebebiyle divan toplantılarının yapılamadığını belirterek başkapıcıbaşı Dâvud ve mîrâhûr-ı evvel Mustafa ağalarla birlikte has odabaşı Gürcü Mehmed Ağa'nın vezirliğe getirilmesini istemesi üzerine üçüncü vezir olarak ⁷² divana girdi.⁷³ Bir ay sonra da isyan halinde olan askerlerin Beylerbeyi Hacı İbrahim Paşa'yı öldürmesiyle ciddiyet kazanan taşkınlıklarını önlemek üzere Mısır bey­lerbeyi yapıldı.⁷⁴ Olumsuz mevsim şartları­na rağmen ve meşakkatli bir deniz yolcu­luğu ile Mısır'a gitti. Suçluları cezalandıra­rak sükûneti sağlamasına rağmen "gadr-i vüzerâ" ile ⁷⁵ yedi ay sonra azledip yeri­ne Yemenli Hasan Paşa getirildi.⁷⁶

İstanbul'a dönüşünün ardından Tuna yalıları ile birlikte Belgrad muhafazasını da üstlenmek üzere Bosna beylerbeyi ol­du.⁷⁷ Macar serhaddindeki görevleri, serdar Kuyucu Murad Paşa'nın sadrazam tayin edilip İstanbul'a gitmek üzere bölgeden ayrılmasıyla serdar kaymakamı olarak da­ha da genişledi.⁷⁸ Sadrazam Kuyucu Murad Paşa ikinci de­fa Anadolu seferi için Üsküdar'a geçtiğin­de İstanbul'daki işleri takip ve idare et­mek üzere sadrazamın telhisiyle sadâret kaymakamlığı görevine getirildiyse de ⁷⁹ Bel­grad kale meydanında kagir bir tophane yaptırması, Kanije ile Eğri'den getirtilen büyük toplarla bu tophaneyi takviye ile meşgul olması sebebiyle bu davete he­men icabet edemedi. Aslında bazı isyan hareketlerine çözüm bulmak için Üskü­dar'a geçmiş olduğu daha sonra anlaşı­lan Murad Paşa buradaki beş aylık ika­metinden sonra İstanbul'a dönmüş ve şark seferini ertesi yıla bırakmıştı. Şaban 1018'de (Kasım 1609) İstanbul'da topla­nan Dîvân-ı Hümâyun'a Gürcü Mehmed Paşa altıncı vezir olarak katıldı; Kuyucu Murad Paşa"nın çıktığı son şark seferinde de sadâret kaymakamı tayin edildi.⁸⁰

Gürcü Mehmed Paşa, üçüncü vezir sıfa­tıyla sadâret kaymakamlığı görevini Mu­rad Paşa'nın Diyarbekir'de ölümü üzerine Nasuh Paşa'nın sadrazam olmasından ⁸¹ İs­tanbul'a geliş tarihi olan 10 Receb 1021 (6 Eylül 1612) tarihine kadar sürdürdü. İran elçisi Sarı Han'ın Nasuh Paşa ile birlikte İstanbul'a gelmesi dolayısıyla 1 Şaban 10Z1'de (27 Eylül 1612) düzenlenen tö­renlere 500 kişilik kuvvetiyle katıldı. Yeni sadrazam Nasuh Paşa, kendi makamı için bir tehdit unsuru olduğunu düşünüp onu Erzurum beylerbeyi ligiyle İstanbul'­dan uzaklaştırmak istedi, ancak padişa­hın müdahalesiyle vezâretini koruyarak İstanbul'da kaldı. I. Ahmed'in Edirne'ye gitmek üzere İstanbul'dan ayrıldığı 9 Şev­val 1022 (22 Kasım 1613) tarihinden İs­tanbul'a döndüğü 4 Muharrem 1023(14 Şubat 1614) tarihine kadar İstanbul'un muhafazası da ona bırakılmıştı.⁸²

Nasuh Paşa'nın idamı ve yerine Damad Mehmed Paşa'nın sadrazam olması üze­rine ⁸³ Gürcü Mehmed Paşa tekrar ikinci vezirli­ğe getirildi. Yeni sadrazamın şark seferi için 23 Rebîülevvel 1024'te (22 Nisan 1615) Üsküdar'a geçişinde ikinci defa sadâret kaymakamlığını üstlendi. Ancak bir süre sonra ⁸⁴padi­şahın gazabına uğradı ve divandan ko­vuldu, kaymakamlıkla ikinci vezirlik rakibi Ekmekçizâde Ahmed Paşa'ya verildi. Bu durum. Sultan Ahmed Camii'nde ilk cu­ma namazının kılındığı 4 Cemâziyelâhir 1026'ya (9 Haziran 1617) kadar sürdü. O gün Gürcü Mehmed Paşa üçüncü vezirlik verilip açılış merasimine davet edildi. Sultan Mustafa'nın ilk padişahlığında da (1617-1618) vezirliğini korudu. II. Os­man'ın saltanatı sırasında ikinci vezir ola­rak Hotin seferine katılmak üzere davet edildi ve kendisine otâğ-ı hümâyun ile ha­zine muhafazası görevi verildi. Ancak Sad­razam Ohrili Hüseyin Paşa azledilerek ikinci vezir yapılıp yerine Dilâver Paşa sad­razam olunca ⁸⁵ Mehmed Paşa'nın rütbesi üçüncü vezirliğe indirildi. II. Osman'ın tahttan in-dirilişi ve katli sırasındaki olaylardan fazla etkilenmedi. I. Mustafa'nın ikinci saltana­tında Mere Hüseyin Paşa sadrazam olun­ca ⁸⁶ tek­rar ikinci vezirliğe getirildi. Mere Hüseyin Paşa'nın bir ay kadar süren bu ilk sadâre­tinin ardından ayaklanan yeniçeri ve si­pahilere padişah sadrazam adayı olarak Dâvud Paşa ve Lefkeli Mustafa Paşa ile birlikte onu da gösterdi, sadârete Musta­fa Paşa tayin edildi. Mustafa Paşa iki bu­çuk aylık sadrazamlığının ardından azle­dilince Şeyhülislâm Zekeriyyâzâde Yahya Efendi ile valide sultanın Davutpaşa bah­çesinde gerçekleşen müşavereleri sonu­cu sadrazamlık Gürcü Hadım Mehmed Paşa'ya verildi.⁸⁷

Karışık bir dönemde sadrazamlık ma­kamına getirilen Gürcü Mehmed Paşa öncelikle asayişin temini ve askerin zaptı ile meşgul oldu. Antep'te yeniçeri zorba­larının faaliyetleri, Bağdat'ta Bekir Suba­şı hadisesi, Erzurum'da Abaza Paşa'nın kendi başına hareketi öncelikle çözüm bekleyen konulardı. Bilhassa II. Osman'ın katlinde rolü olanları yakalattı, bu arada Kara Dâvud Paşa'yı idam ettirdi. Fakat bir süre sonra Mere Hüseyin Paşa'nın da tahrikleri neticesinde yeniçeri ve sipahi­ler onun Abaza Paşa'ya müsamahakâr davrandığını, bu konuyla gerekli şekilde ilgilenmediğini ileri sürerek yeni bir karı­şıklık çıkardılar. Yeniçeri ve sipahilerin kendi aleyhindeki gösterileri önleneme-yince ve durumun kötüye gittiği, 4 Rebî­üiâhir 1032 (5 Şubat 1623) tarihli divan toplantısında yeniçeri ağası Mustafa Ağa tarafından kendisine bildirilince mührü kapıcılar kethüdası ile padişaha ulaştıra­rak görevinden istifa etti.⁸⁸

Askerin ısrarlı talebi üzerine ikinci defa sadrazam olan Mere Hüseyin Paşa tara­fından Bursa'ya sürüldü.⁸⁹ Sadâret Kemankeş Ali Paşa'ya verilince ⁹⁰ Bursa'dan çağrılarak yeniden vezir yapıldı. Ancak serbest hareket et­mek isteyen Ali Paşa, daha önce sadra­zamlık yapmış olan Gürcü Mehmed ve Halil paşalardan kurtulmak için Erzurum'da isyan halinde olan Abaza Paşa ile haberleştikleri ve onu destekledikleri ge­rekçesiyle her ikisini de kendi konağında bir gece hapsetti. Fakat bunun doğru ol­madığı anlaşilarakher ikisi de serbest bırakıldı.

Kemankeş Ali Paşa'nın idamı üzerine 14 Cemâziyelâhir 1033'te (3 Nisan 1624) sadrazamlığa getirilen Çerkez Mehmed Paşa'nın Abaza Paşa'ya karşı çıktığı sefer sırasında Gürcü Mehmed Paşa üçüncü defa sadâret kaymakamı oldu. Çerkez Mehmed Paşa'mn Tokat'ta ölümüyle ⁹¹ sadrazam­lık kendisine teklif edildiyse de kabul et­medi. Bir süre, sonra görünüşte yeni sad­razam Hafız Ahmed Paşa'ya yeterli mik­tarda askerve para ulaştırmadığı için Bağdat'ın alınamamasından ve dönüş sı­rasında ordunun büyük zorluklar çekme­sinden sorumlu olduğu, gerçekte ise To­pal Receb Paşa'nın tahrikleri neticesinde yeniçeri ve sipahiler ayaklanarak yaşı hay­li ilerlemiş olan Gürcü Mehmed Paşa'yı ⁹² idam ettirdi­ler.⁹³ Mehmed Paşa. Eyüp'te Semiz Ali Paşa'­nın yanına defnedilmiş olup türbesi Eyüp Sultan Türbesi cüzhânesinin yanındadır.

Osmanlı tarihinin en buhranlı dönemin­de geçen siyasî hayatında sadrazamlığı ve taşra görevlerinden ziyade sürdürdü­ğü sadâret kaymakamlıkları ile merkez­deki olayların içerisinde olan Gürcü Meh­med Paşa dönemin kaynaklarında akıllı, tedbirli, vakur bir kişi olarak tanıtılır. An­cak şair NefTnin hicivlerine en fazla he­def olan devlet adamları arasında yer al­dığı da bilinmektedir. Uzun siyasî hayatına rağmen hayır eseri olarak yalnızca istanbul'da Halıcılar, Hırkaişerif ve Şehza-debaşı'nda bulunan üç çeşme ve Okmeydam'nda bir namazgah yaptırmıştır.

Bibliyografya :

Safî Mustafa. Zübdetü't-teuârîh, Beyazıt Dev­let Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 2428,1, vr. 47"; nr. 2429, [], vr. 273b; Hüseyin Tûgi, Târih (haz. Nezihi Aykut, doçentlik tezi, 1988), İÜ Ed. Fak., s. 48, 56, 69-71, 77-79, 81-82; Atat, Zeyl-i Şe-kâik, s. 679; Hasanbeyzâde Ahmed. Tarih (haz. Nezihi Aykut, doktora tezi, 1980), İÜ Ed. Fak., Genel Kitaplık, nr. TE 57, II, 315, 318, 321, 327, 346-347, 357, 359; Mehmed b. Mehmed er-Rûmî (Edirneli) 'nin Nuhbetü 't-tevârîh oe'l-ahbâr'ı oe Târîh-i Âl-İ Osman'ı (haz. Abdurrah-man Sağirh. doktora tezi, 2000], İÜ Sosyai Bi­limler Enstitüsü, s. 616, 630, 682, (Târîh-i Âl-i Osman), s. 52-53; Topçular Kâtibi Abdülka-dir (Kadri) Efendi Târihi (haz. Ziya Yılmazer. doktora tezi, 1990], İÜ Ed. Fak. Genel Kitap­lık, nr. TE 80, tür.yer.; Peçuylu ibrahim. Tâ­rih, 11, 310, 334, 344, 355, 388-390, 400; Kâtib Çelebi, Fezleke, I, 252, 323, 369; II, 10, 27, 34, 90, 94; Solakzâde, Târih, s. 688, 722, 724-730; Karaçelebizade Abdülaziz Efendi. Rav-zatü'l-ebrâr, İstanbul 1248, s. 500, 508-509, 518, 525-527, 529, 531-532, 550-551, 556-557, 563; Müneccimbaşı, Sahâifü'l-ahbâr, III, 621, 622, 632, 651, 655-657, 660; Nalmâ. Tâ-rih,]\, 128, 157, 239, 252, 394-395; Hadtka-tü'l-uüzera.s. 71-72; Hammer(Atâ Bey), Târih., VIII, 234, 236-247, 249; IX, 298; Tayyarzâde Atâ Bey, Târih [baskı yeri ve tarihi yok|, II, 54-55; Ayvansarâyî. Vefeyât-ı Selâtin,s. 24;a.mlf.. Mecmûai Teuârlh (haz. Fahri Ç. Derin-Vahid Çabuk), İstanbul 1985, s. 133-134, 197;İbrahim Hilmi Tanışık, istanbul Çeşmeleri, İstanbul 1943, I, 494; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, !ll/2, s. 377-378; Danişmend, Kronoloji, V, 32; Fahri Ç. De­rin. "Mehmed Paşa, Gürcü", İA, VII, 585-587; Abdülkadir Karahan. "Nef'î", a.e.,IX, 177; A. H. de Groot. "Mehmed Paşha, Gürdjü (I)", £/3(Fr.), V], 986-987. Mahmut Ak