Mehnatni rag‘batlantirish va uning turlari

Mehnatga haq to‘lashni tashkil etish

Mehnatga haq to‘lashning mohiyati va iqtisodiy mazmuni iqtisodiy nazariyaning eng muhim masalalaridan biridir.
O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi 153- moddasiga muvofiq: “Mehnat haqining miqdori ish beruvchi bilan xodim o‘rtasidagi kelishuvga binoan belgilanadi. Mehnat haqi qonun hujjatlari bilan belgilangan eng kam miqdordan oz bo‘lishi mumkin emas va uning eng ko‘p mikdori biron bir tarzda cheklanmaydi.
Mehnat haqi shakli va tizimlari, mukofotlar, qo‘shimcha to‘lovlar, ustamalar, rag‘batlantirish tarzidagi to‘lovlar jamoa shartnomalarida, shuningdek ish beruvchi tomonidan kasaba uyushmasi qo‘mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi bilan kelishib qabul qilinadigan boshqa lokal hujjatlarda belgilanadi” ¹7.
Mehnatga haq to‘lashni tashkil etish tushunchasi ish haqi tarkibi, mehnat miqdori va sifatining unga to‘lanadigan haqqa mosligi, shuningdek mehnatga haq to‘lashning tarkibiy qismlari (me’yorlash, tariftizimi, mukofotlar, ustamalar, qo‘shimcha to‘lovlar va hokazolar) hisobga olinishi kerak.
Mehnatga haq to‘lashni tashkil etish tamoyillari iqtisodiy qonunlar amal qilishni aks ettiruvchi obyektiv, ilmiy asoslangan qoidalar bo‘lib, ular ish haqi funktsiyalarini to‘liqroq namoyon etishga yo‘naltirilgandir.
Mehnatga haq to‘lash negizida ijtimoiy ishlab chiqarishda mulkchilik shakllari, davlatning eng kam ish haqini belgilash sohasidagi siyosati, milliy iqtisodiyotni rivojlantirish darajasi, mamlakat milliy boyligiga bog‘liq bo‘lgan ko‘pgina tamoyillar yotadi.
Tarif stavkalari. Ular personal turli guruh va toifalarining vaqt birligi (soat, kun, oy)da bajargan ishlariga to‘lanadigan haq mutlaq miqdorining pul shaklidagi ifodasidir. Ular har bir malaka razryadi bo‘yicha belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasida mehnatga haq to‘lashning 1 dan 22 gacha razryadi bo‘lgan Yagona tarif setkasi joriy etilgan bo‘lib, u quyidagi 13.1-jadvalda ifodalangan:
13.1-jadval
O‘zbekiston Respublikasida Mehnatga haq to‘lashning Yagona tarif setkasi²

Mehnatga haq to‘lash razradlari	Tarif koeffitsentlari
1	2,476
2	2,725
3	2,998
4	3,297
5	3,612
6	3,941
7	4,284
8	4,640
9	4,997
10	5,362
11	5,733
12	6,115
13	6,503
14	6,893
15	7,292
16	7,697
17	8,106
18	8,522
19	8,923
20	9,371
21	9,804
22	10,240

(1-ilova O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012 yil 11-yanvardagi 6-sonli Qarori tahririda - O‘zR QXT 2012 y.,2-son, 17-modda)
Ushbu Yagona tarif setkasi barcha xodimlar - eng past malakali xodimlardan boshlab respublika miqyosidagi eng yuqori lavozimdagi rahbarlar mehnatiga haqto‘lashni ko‘zda tutadi.
Yagona tarif setkasi xodimlar barcha toifalari mehnatiga razryad bo‘yicha haq to‘lash tizimi hisoblanadi. Razryadlar bo‘yicha haq to‘lash stavkalari bajarilayotgan ishning murakkabligi hamda xodimlar malakasiga qarab tabaqalashtiriladi.