«Ámeliy matematika hám informatciyaliq texnologiyalar» qániygeligi 2-kurs magistranti Yuldashev Azizbekdıń «Mobil baylanis sistemalarında informaciya qa'wipsizligi analizi»

Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleket universiteti Magistratura bólimi, «Ámeliy matematika hám informatciyaliq texnologiyalar» qániygeligi 2-kurs magistranti Yuldashev Azizbekdıń «Mobil baylanis sistemalarında informaciya qa'wipsizligi analizi» temasındaǵı magistrlıq dissertatsiyası jumisına
PIKIR
Zamanagóy telekommunikaciya texnologiyalardı rawajlandırıwdıń strategiyalıq maqseti joqarı sapalı baylanıstı hár qanday qarıydarǵa qálegen waqıtta jer sharınıń qálegen noqatına jetkerip beriw esaplanadı.
Sımsız baylanıs sisteması radioefirge kiriwge dustup aliw kúshi hár qıylı jaman niyetli adamlarǵa biygana informaciyadan paydalanıw menen xabardı qo’lg’a kiritiw sıyaqlı, abonent hám tarmaqlar aldawı rejesinde potencial signalı ajıralmas bolıp tabıladı. Sol sebepli baylanıs sisteması standartları nızamlı paydalanıwshılardı hám tarmaqtı sonday háreketlerden qorǵawdıń túrli mexanizmlerin itibarǵa aladı. Maǵlıwmatlardı shifrlaw hám autentifikaciyası processleri sonday mexanizmlarǵa kiredi. Shifrlaw xabardıń mánisin jasırıw maqsetinde ayırım qaǵıydalarǵa (belgilew algoritmi) tiykarınan shıǵıwshı ashıq tekstti kriptogramma aylandırıwınan ibarat.
Shifrlaw sistemasınıń taǵı bir zárúrli xarakteristikası, giltin bilgen halda shifrlaw hám deshifrlaw algoritimleri esaplanadı. Kóplegen shifrlaw sistemaları simmetriyalıq bir giltli hám assimmetriyalıq eki giltli yamasa ashıq giltli sistemalarǵa ajratıladı. Shifrlaw hám shifrdı ashıw ushın klassik simmetriyalıq sistemalarında tek bir gilt isletiledi. Assimmetriyalıq sistemalarında shifrlawdı ashıw ushın hámmege málim (jaman niyetli shaxslardı) ashıq gilt isletiledi, bunda tekstlerdi shifrlaw ushin jasirin hamde ashiw ushin ashiq giltlerden paydalaniladi.
Mobil baylanis sistemalarinda ha’m sol turdegi kriptografiyaliq sistemalardan paydalaniladi. Ha’zirgi waqitta ko’pshilik texnikaliq qurilmalar qawipsizligin ta’miyinlewde zamago’y simmetiryaliq kriptografiyaliq sistemalar qo’llanilib atir. Bul siyaqli kriptosistemalarg’a AES, DES h.t.b. simmetriyaliq kriptosistemalar missal qiliwg’a bo’ladi. Sog’an baylanisli, magistrlik dissertatciya jumisinda zamanago’y simmetiryaliq kriptosistemalardi mobil baylanis sistemalarinda informaciya qawipsizligin ta’miyinlewge qo’llaw maselesine itibar qaratildi. Sebebi, AES, DES siyaqli kriptosistemalar quramali matematikaliq tiyqarg’a iye bo’lip, matematikaliq logika, sanlar teoriyasi h.t.b. matematikanin’ teoriyalari qo’llanilg’an. Bul sistemalardi mobil baylamnis sistemalari qawipsizligin ta’miyinlewge qo’llaw effektiv natiyjelerge alip keledi.
Sol sebebli magistrlik dissertatciya jumisinda tikarg’i itibar mobil baylanis sistemalari qawipsizligin tamiyinlewde kriptografiyaliq algoritmlerdi uyreniw hamde effetivin tan’law ha’m qo’llaw maselelerin o’z ishine aladi.
Sonin’ menen bir qatarda, magistrlik dissertatciya temasinin’ mazmunini ashib beriwde mobil baylanis sistemalarin qawipsizliginin’ kelip shig’iw hamde rawajlaniw tarixi haqqinda mag’liwmatlar qisqalig’i jumistin’ kishi kemshiliklerinen biri deb esaplayman.
Magistrlik dissertatciya jumisin jaziw procesinde magistrant A.Yuladshev dissertatciya jumisi temasina baylanisli a\debiyatlardi, mobil baylanis sistemalarinda informaciya qawipsizligin tamiyinlew algoritmleri ha’m onin’ matematikaliq tiykarlarin izertledi ha’m bul algoritmlerdi programmalastiriw tillerinen paydalang’an halda programma duzilgen.
Magistraturada o’qiw prosessinde magistr Yuldashev Azizbek o’zinin’ bilimli ekenligin ko’rsetip kelgen. Ol magistrlik dissertatciya jumisin tayarlaw procesinde ko’plegen ilimiy a’debiyatlar, ilimiy jurnallardag’i maqalalar menen tanisip olardi analiz qilib shiqti.
A.Yuldashevdin’ magistrlik dissertaciya jumisi, magistrlik dissertaciya jumislarina qo’yilatug’in talaplarg’a to’liq juwap beredi ha’m «joqari» bahag’a ilayiq dep esaplayman.

dots. M.Q.Berdimuratov

Ilmiy raxbar: