Memar əCƏMİ naxçivani yaradiciliğinda ahəngdarliq

Cəfər Qiyasi

Memarlıq doktoru,

AMEA-nın müxbir üzvü

GİRİŞ

Genetik kökləri tarixin dərin qatlarına gedib çıxan yeraltı sərdabə və uca yerüstü tutumdan qurulan yığcam planı, vertikal kompozisiyası, dinamik bayır quruluşu ilə seçilən qülləvari türbələr XI - XII yüzillikdə Azərbaycan memarlığında üstün yer tuturdu. Təxminən 850 il bundan əvvəl Orta əsr Müsəlman Şərqinin böyük memarı, Naxçıvan memarlıq məktəbinin nümayəndəsi Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvaninin yaratdığı memarlıq abidələri həmin dövr müsəlman memarlığının inkişafının zirvəsi səviyyəsinə yüksəlmiş, özündən sonrakı memarlığın formalaşmasına həlledici təsir göstərmişdir. Quruluş və formaları harmoniyanın əbədi canlı qanunlarına əsaslanan Əcəmi memarlıq nümunələri öz ilahi gözəlliyinin cazibədar qüvvəsini áu göí äÿ áèçÿ íöìàéèø åòäèrèr.

Yaddan çıxarmaq lazım deyil ki, Əcəmi kimi dühaların yetişməsi zəminsiz ola bilməz. X əsrin sonu XI əsrin əvvəllərində Məlikşah zamanında Azərbaycan Səlcuqların qurduqları qüdrətli bir imperatorluğun tərkibində idi. XII əsrdə isə həmin soydan olan Eldənizlər Azərbaycanda qüdrətli bir dövlət yaratdılar.

Bu dövrdə mədəniyyət və elmin bütün sahələrinin inkişafı üçün əlverişli şərait yaranır, şəhərsalma, memarlıq və eləcə də tətbiqi və təsviri incəsənət xeyli inkişaf edir. Yabançı dil və mədəniyyətlərə məğlub olmayan türklər uzun müddət davam edən iman savaşları ilə böyük ölçüdə yüksək bir mədəniyyət qurmuşdular.

Klassik dönəm dediyimiz bu dövrdə İslam aləmi çox canlı elm və düşüncə həyatının parlaq olduğu bir dünya idi. İlahi sənəti, bu sənətdəki bəlli gözəllikləri anlamaq, varlığımızın əsasını təşkil edən maddi və mənəvi dəyərlərdəki harmonikliyin, gözəlliyin kamalla, kamalın da gözəlliklə qucaqlaşdığı bir sehr dünyası idi. Bu dövrdə mənbəyini iki ana qaynaqdan:- maddi qaynaq olan elmdən və mənəvi qaynaq olmaqla islamın fəzilət və əxlaq ölçülərindən alan islam mədəniyyəti, əski mədəniyyətlərin yüksək yönlərinin inkişafına səbəb olan ən böyük elm və kəşf üfüqünü açmışdır.

Həyatın hər sahəsini içinə alan bir həyat nizamı olmaqla özündən əvvəlki mədəniyyətlərin əksinə olaraq insanların yaşadıqları hər dövrdə yüksək səviyyədə rahatlıq və xoşbəxtlik bəxş etmiş ilahi vəhyin gerçəkləşdirdiyi elmi araşdırmalar yeni bir mədəniyyət dünyası ortaya çıxarmışdır. «Tarixi hadisələrin təsiri ilə baş verən qaynayıb-qarışmalar nəticəsində əski mədəniyyətlər yatağı olan» [66. s.5] Azərbaycan bir Şərq İslam məmləkəti olmaq yzrə bu işdə çox mühüm rol oynamışdır. Türk olmaları etibarı ilə azərbaycanlılar orta əsr Müsəlman Şərq intibahı mədəniyyətinə qaynağını türk-islam sintezindən alan əvəzsiz incilər bəxş etmişlər.

Əcəmi memarlığının təşəkkülü dövründə bu inciləri bəxş edənlərin içərisində Orta əsr Müsəlman Şərqi bədii-estetik, elmi, fəlsəfi fikirlərin dahi nümayəndələri Xəqani Şirvani, Əbülhəsən Bəhmənyar, Şihabəddin Mərağai, Nizami Gəncəvi, Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi, Eynəlqüzat Miynəci və b. müstəsina yer tuturdular. Canlılığını və parlaqlılığını beş əsr qoruyan bu dünya müasir dövrə əvəzsiz miraslar qoyub getmişdir.

Belə bir şəraitdə özünü arayan türk millətləri XII əsr Azərbaycan intibahının böyük insanını dünyaya bəxş etdi. Əcəmi deyə anılan bu insan istedadını öz dövründə mərkəzi yer tutan harmoniya ideya təliminin əzəli və əbədi qanununa yönəldərək şəkilləndirib, orta əsr Müsəlman Şərqində bir ulduz kimi parlamışdır. Həyat, varlıq və ilahiyyatın bir çox məsələləri haqqında dövrünün fəlsəfi görüşlərinin ifadəçisi olan bu dahi sənətkarın sənətinin mayası əbədiyyətdir.

Gedişatın gerçəklərini düşünən, yaradıcı olan Allahu - təalanın sənətinin incəliklərinə və qüdrət əlamətlərinə görə bilən bu mütəfəkkir bütün hallarda tükənməz bir sevgi ilə Allahı anmışdır. Antik və orta əsr müsəlman Şərq filosoflarının zəngin irsindən bəhrələnib öz sələflərinin təlimlərini inkişaf etdirərək yeni bir sistem yaradan dahi memar, orta əsr Azərbaycan intibahının bu dahi nümayəndəsi Fərabi, İbn Sina, Biruni, Bəhmənyar kimi zamanının ən böyük ensiklopedisti olmuşdur.

Əcəmi özündən əvvəlki antik və müsəlman filosoflarının mülahizələrini yenidən işləyib memarlıq formaları şəklində şəkilləndirmiş, keyfiyətcə yeni bir zirvəyə qaldırmışdır.

Əcəmi dövründə zamanın ən böyük enisklopedisti olan dahi filosofların bilik dairəsinə rəngarəng və bir-birindən fərqli fənlər daxil idi. Cəbr və dialektika, həndəsə və sofistika, kimya və ritorika, məntiq və təbiət, astronomiya və stilistika, coğrafiya və astrologiya, tarix və mifologiya və s. Sənətkarın yaradıcılığında bir - birinin içərisinə hopmuş bu müxtəlif ünsürlər bütöv bir şəkildə təzahür etmiş, bu isə orta əsr müsəlman Şərq intibahının nadir incilərinin - memarlıq əsərlərinin meydana çıxması ilə nəticələnmişdir.

Bu şəkillənmə, quruluş, bu var oluş məsələsinin özünü yaxşı düşünüb , idrakımızın və biliyimizin yetdiyi qədər dərk etməyə çalışsaq, bunun nə qədər dərin, müxtəlif elm sahələri ilə əlaqəli olduğunu qətiyyətlə anlarıq. Bəşəriyyətin bilgi və idrak dairəsinə girən elm və fənlərin bu şəkillənmə ilə əlaqəli olduğunu təsvir etdikdən sonra hələ kəşf edilməmiş adları bəlli olmayan neçə gizli elmin bununla əlaqəli olduğunu etiraf edərik. Halbuki "Bu həqiqi ağıl nəzəri düşüncə ilə bilinməz. Bəlkə bu fənn ilahi kəşf yolu ilə anlaşıla bilər və ruhlarına takılan aləm surətlərinin əsli bundan bəlli olar"[80. s. 23].

“İnsanlar üçün bilik hansı səviyyədə olursa olsun, yenə də açılmayan və Allah bilgisinə həvalə edilməsi gərəkən gerçəklərin heç bir zaman tükənməyəcəyini, məhsulların var olacağını bilmək və etiraf etmək bəşər elmi üçün böyük bir olğunluq və insanlığın qayəsi üçün böyük bir xeyir demək olduğu anlaşılır. İlahi elm bütün varlığın üzərində bərqərar olduğu əzəli bir elmdir. Elmin rütbəsi bütün rütbələrin üstündədir. "Çünki, elm məluma tabedir... Mümkün varlıqlar yoxluqdakı əsilləri üzərində sabitdirlər" [80. s. 109].

Araşdırma obyekti seçdiyimiz Əcəmi sənətində göstərdiyimiz kimi elə işarələr var ki, onları uzun-uzadı araşdırdıqdan sonra mənaları sezilməyə, sonra da onların inkişafı ilə gerçək mənaları anlaşılmağa başlayar.

Bu nəhəng simanın yaradıcılığının həqiqi önəmini və mənasını yaxşı düşünsək görərik ki, əsərlərinin mənası haqdır. Haqq olan hər hansı bir şey özünü birbaşa və dolayı yolla göstərir.

İstər dış, istər iç dünyaya dərindən vaqif olmaq yolu ilə əldə olunan bilik bir sıra dəlillərə əsaslanan nəzəri bilikdən üstündür. Həqiqi elm sahibi olanlar, bütün peyğəmbərlər, böyük alimlər onun birliyinə inanan məşhur filosoflar şahidlik edirlər.

Bu çağda yaşı bilinməyən Eldənizlərin paytaxt şəhərlərindən biri olan Naxçıvan öz tarixinin ən zəngin mərhələsini yaşamış, təkcə Azərbaycanın deyil, yaxın Şərqin məşhur mədəniyyət və memarlıq mərkəzlərindən birinə çevrilmşdir. Orta əsr harmoniya ideya təliminin görkəmli nümayəndələri, enisklopedik bilikli Naxçıvan memarları müxtəlif üsullar yaratmış və tətbiq etmişlər. Həmin dövr elmi və memari biliklərin nəticəsi olan özlərinin təkrarsız biçimi və gözəlliyi ilə elm və incəsənət nümayəndələrinin diqqətini zaman-zaman özünə cəlb edən Əcəmi memarlıq nümunələri haqqında müxtəlif fikirlər bir çox elmi mənbələrdə öz əksini tapmış, müxtəlif elmi baxışların meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Hələ XIX əsrin əvvələrində Naxçıvanda olan fransız səyyahı Düba de-Monpere Möminə xatun türbəsinin kitabələrini Peterburqa göndərmiş, N. Xanıkov, M. Delafua və başqa alim, şərqşünas və səyyahlar abidələr haqqında maraqlı fikirlər söyləmişlər.

Şərq memarlıq sənətinin şah əsəri olan Möminə xatun türbəsinin ilk ətraflı elmi tədqiqi XIX əsrin sonuna aiddir. 1897-ci ildə Naxçıvana gələn Alman memarı E. Yakobstal abidəni hərtərəfli tədqiq etmişdir. Öz tədqiqatını 1897-ci ildə Almaniyada kitabça şəklində nəşr etdirən Yakobstal bu əsərində Yusif Küseyir oğlu türbəsi haqqında da məlumat vermişdir. Naxçıvan abidələri haqqında hələ o zaman qərb mənbələrində məlumat verilməsi bu abidələri məşhurlaşdırmış, bir çox Şərqşünas və alimlərin diqqətini özünə cəlb etmişdir. 1939-1940-sı illərdə Əcəmi əsərləri bir qrup memar tərəfindən tədqiq edilmişdir. Əcəmi sənətinin öyrənilməsi sahəsində materiallar içərisində L.Bretanitskinin, K. Məmmədzadənin, Ə.V. Salamzadənin,C. Qiyasinin əsərlərini qeyd etmək olar. Uzun illərdən bəri tədqiq edilən qədim və orta əsr harmoniya ideya təlimi materiallarına əsaslanan araşdırma nəticəsində aydın olur ki, Əcəmi memarlıq abidələrinin quruluşları kainat və onun hissələrinin- cansız və canlı təbii varlıqlırın quruluşları ilə eynilik təşkil edir. Biz də kainatın harmonik quruluşu olan, harmoniya nəzəriyyəsinin memarlıq formaları şəklində maddiləşən Əcəmi yaradıcılığının araşdırılmasında bu prinsipə əsaslanmışıq.

Antik dövrdən başlayaraq harmorniya ideya təliminin böyük nümayəndələri Aristotel, Platon, Evklid, M. Vitruviy, Əl Qəzali, İbn Sina, Əl Fərabi, Əl Xarəzm, Ə. Bəhmənyar, N. Gəncəvi, Y. Sührəvərdi, İbn Haldun, İbn Ərəbi irsindən faydalanmış, son dövrlərdə harmoniyanın müxtəlif problemlərinə həsr edilən çoxsaylı elmi ədəbiyyatlardan geniş istifadə etmişik:

1. Avropa; G. Veyl, Violle-le-Dyuk , M. Qik , L.Y. Lauer, Massel, L. Karbuzye.

2. Orta Asiya; N. B. Baklanov, M.S. Bulatov, E. İ. Qaqanov, P. Ş. Zahidov, L. İ. Rempl

3. Rusiya; İ. Ş. Şevelyev, A. B. Şubnikov, A. K, Konçik.

4. Türkiyə; D. Tuna, Erol Güngör, Doğan, M. Ərsoy, O. Aslanapa, S. Aydın, E. H. Yazar, M. Xəlil.

4. Azərbaycan. L. Bretanitski, S. Dadaşov, C. Qiyasi, X. S. Məmmədov, Q. M. Əlizadə, K.M. Məmmədzadə, N. Rzayev. Ə.V, Salamzadə, M. Ə. Rəsulzadə.

3. İran; Bəxtiyar, Ərdalan. S. H. Nəsir, H. Zəmərşidi.

TƏBİƏTDƏ VƏ MEMARLIQDA HARMONİYA