Mesleki ve teknik ortaöĞretim kurumlari mezunlarinin izlenmesi projesi ( 2010 yili raporu ) ankara 2010 sunuş

BÖLÜM – IV

ÖZET, SONUÇ VE ÖNERİLER

Bu bölümde, araştırmanın amaçları, evren ve örneklemi, veri kaynakları, verilerin işlenmesi ve kullanılan istatistiksel teknikler ve araştırmada ulaşılan sonuçlar özetlenmekte, araştırma bulgularına dayalı olarak geliştirilmiş olan öneriler yer almaktadır.

Araştırmanın genel amacı, Millî Eğitim Bakanlığına bağlı mesleki ve teknik ortaöğretim okul ve kurumlarında yürütülen eğitim etkinliklerinin bu okullardan mezun olan öğrenciler ve işverenlerden alınan bilgiler ışığında değerlendirilmesidir.

Bu amaçla cevaplandırılmaya çalışılan sorular şunlardır:

1. 
   MEB mesleki ve teknik ortaöğretim kurumlarının 2001-2002 öğretim yılından günümüze mezunlarının istihdam durumları ve konumları nedir?
   
2. 
   Mesleki ve teknik öğretimde öğrenimlerini tamamlayanlar aldıkları eğitimi nasıl değerlendiriyorlar? Aldıkları eğitim kişisel ve çalışma dünyasının beklentilerini karşılıyor mu?
   
3. 
   Mezunların işlerini bulma yöntemleri ve çalışmakta oldukları işin mezun olduğu bölüm/programla ilgi derecesi nasıldır?
   
4. 
   Mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumlarında verilen eğitim ve bu okulların mezunları
   

5. 
   Mesleki ve teknik eğitim verilen okul ve kurumların eğitim ortamlarını mezunlar nasıl değerlendirmektedir?
   
6. 
   İşverenlerin, istihdam etmede tercih ettikleri mezunlarda aradıkları nitelikler nelerdir?
   
7. 
   Mezun çalıştıran işletmelerin genel profili ve işletmelerine eleman alırken tercih ettikleri yöntemler ile çalışanlara yönelik ücret politikaları nedir?
   
8. 
   Mesleki ve teknik eğitim programları hakkında işverenlerin bilgi sahibi olması ve bu programların hazırlanmasında görüşlerinin alınma durumu nedir?
   

Mesleki ve teknik ortaöğretim okul ve kurumları mezunlarının almış oldukları eğitimin değerlendirilebilmesi amacıyla araştırma kapsamına;

• 
  MEB’e bağlı olarak faaliyet gösteren resmî mesleki ve teknik ortaöğretim okul ve kurumlarından 2001-2002 ile 2008-2009 yılları arasında mezun olan çalışanlar,
  

• 
  Mesleki ve teknik ortaöğretim okul ve kurumlarında eğitimi verilen meslek dallarında faaliyetlerini yürüten ve mezunları istihdam eden ya da etmeyen işletmelerin yetkilileri araştırma evreni olarak seçilmiştir.
  

Araştırmanın birinci evrenini, 2001-2002 ile 2008-2009 eğitim-öğretim yılları arasında MEB’e bağlı olarak eğitim ve öğretim veren yaklaşık 4 800 mesleki ve teknik ortaöğretim okul ve kurumundan mezun olan yaklaşık 1.200.000’in üzerinde mezun oluşturmaktadır.

• 
  Araştırmanın birinci evrenini temsil eden örneklem, Ülke genelinde Millî Eğitim Bakanlığına bağlı, resmî olarak faaliyet gösteren mesleki ve teknik ortaöğretim kurumlarından 2001-2002 ile 2008-2009 eğitim - öğretim yılları arasında mezun olanlardır.
  

• 
  İkinci örneklem ise mesleki ve teknik ortaöğretim kurumlarında eğitimi verilen meslek dallarında faaliyetlerini yürüten işletmelerin yetkilileridir. Evren aynı zamanda örneklemdir.
  

Araştırmanın veri kaynakları, “mezun ve işletme yetkilisi” olmak üzere iki kümeden oluşmaktadır.

1. 
   Anket dolduran mezunların yüzde 39,66’sı bayan, yüzde 60,34’ü erkektir.
   

2. 
   En çok anket doldurup sisteme kayıt olan mezunların başında; sağlık, muhasebe ve finans, elektrik-elektronik teknolojisi, bilişim teknolojisi bölümlerinden mezun olanlar gelmektedir.
   
3. 
   Anket doldurarak sisteme kayıt olan mezunlardan ilk sırada, yüzde 52,69 ile 2008-2009 öğretim yılında mezun olanlar yer almaktadır. Son üç yılda anket dolduranların sayıları önceki yıllarda mezun olanlara göre daha fazladır.
   
4. 
   Araştırma kapsamındaki okullardan mezun olanlardan sisteme kayıt olup, anket doldurarak katkıda bulunanların çoğunluğu, yüzde 53,02 oranı ile meslek liselerinden (EML, KML, TML, SML, vb.) mezun olan öğrencilerdir. Bu oran, meslek liselerinden mezun olan toplam öğrenci sayılarıyla diğer okul türlerinden mezun olan öğrenci sayıları ile doğru orantılıdır.
   
5. 
   Araştırmaya katılan mezunların çoğunluğu (%27,05) yükseköğretime gitmemiştir, yüzde 29,17’si ise eğitim aldığı alanla ilgili bir yüksek öğretim programına sınavsız geçişle girmiştir. Kendi alanıyla ilgili dört yıllık yüksekokul/fakülteye girenlerin oranı yüzde 8,98 iken, kendi alanı dışındaki bir yüksekokul/fakülteye girenlerin oranı ise yüzde 3,11’dir.
   
6. 
   Mezunların büyük çoğunluğu mezun oldukları bölümü/programı başkalarına da tavsiye edebileceklerini belirterek mezun oldukları bölüm/programdan memnun olduklarını belirtmelerine rağmen, yüzde 14,17’si ise bitirdikleri okul ve programdan memnuniyetsizlik yaşamaktadır.
   
7. 
   Mesleki ve teknik eğitim veren okul/kurumlardan mezun olanların önemli bir kısmı
   

8. 
   Araştırmaya katılan mezunların yüzde 27,06’sı hâlen bir işte çalışmakta, yüzde 72,94’ü ise ücretli bir işte çalışmamaktadır.
   

9. 
   Mezuniyet sonrası iş bulup çalışan katılımcıların çalıştıkları sektörlerin ilk üç sıralaması sağlık, muhasebe ve finans ve elektrik-elektronik teknolojisi alanıdır.
   

10. 
    Katılımcı mezunların yüzde 42,96’sı küçük ölçekli özel sektör (1-20 personel) işletmelerinde, yüzde 19,69’u büyük ölçekli özel sektörde (151 ve daha fazla personel), yüzde 18,34’ü ise kamu sektöründe çalışmaktadır. 21-50 arasında personel çalıştıran küçük ölçekli işletmelerde çalışanların oranı yüzde 8,69, orta ölçekli özel sektörde (51-150 personel) çalışanların oranı ise sadece yüzde 10,32’dir. Bu durum Ülkemizdeki iş piyasasının genel durumu ile doğru orantılıdır. Mezunların yarıya yakının küçük ölçekli (KOBİ) işletmelerde çalışıyor olmaları, Ülkemizdeki işletmelerin sayısal oranlarıyla da örtüşmektedir.
    
11. 
    Katılımcı mezunlardan çalışanların yarıdan fazlası (% 63,58) sürekli, diğer bölümü ise geçici işçi olarak çalışmaktadır.
    
12. 
    Katılımcı mezunlardan çalışanların yüzde 68,88 gibi büyük bir kesimi Sosyal Güvenlik Kurumuna kayıtlı iken, yüzde 20,16 gibi bir kesimin ise sosyal güvencesi yoktur.
    
13. 
    Katılımcı mezunlardan ücretli bir işte çalışanların yüzde 52,27’si tanıdık vasıtası ile yüzde 10,83’ü mezun olduğu okul aracılığı ile yüzde 9,88’i son sınıfta iken işletmede beceri eğitimi /staj yaptığı iş yerinde, yüzde 8,49’u ise ilan (gazete, internet, vs.) yoluyla, iş bulmuşlardır. İş bulan mezunların büyük çoğunluğu tanıdık vasıtası ile iş bulmuştur. Türkiye İş Kurumu aracılığı ile iş bulanların oranının ise önceki yıllardaki araştırma raporu sonuçları gibi oldukça düşüktür (yüzde 1,45).
    
14. 
    Katılımcı mezunların yüzde 74,59’u 6 ay ve daha az sürede, yüzde 10,08’i 7 ile 12 ay arasında, yüzde 10,49’u 19 ay ve daha fazla sürede ilk işlerini bulmuştur. Mezunların büyük bir kısmı ilk işlerini mezuniyetten kısa bir süre sonra bulmuştur.
    
15. 
    Mezunların yüzde 20,53’ü çalıştıkları iş yerinde açılan kurslara, yüzde 12,81’i özel kurslara, yüzde 11,82’si ise kamunun (HEM, MEM, Belediye, vs.) açtığı kurslara katılmışlardır. Yüzde 54,84’ü ise hiçbir eğitim almamıştır.
    
16. 
    Hâlen ücretli bir işte çalışan katılımcı mezunların çalışmakta oldukları işin mezun oldukları bölümle/programla ilgisine bakıldığında, yüzde 50,19’u tamamen ilgili, yüzde 25,82’si kısmen ilgili yüzde 23,99’u ise tamamen ilgisiz alanlarda çalışmaktadır.
    

17. 
    Çalışan mezunlardan büyük çoğunluğu, okulda kazanmış oldukları mesleki bilgileri, becerileri ve mesleki tutum ve iş alışkanlıklarını hâlen çalışmakta oldukları iş için yeterli bulmaktadır. Okulda kazanılan mesleki yeterliklerin iş hayatına hazırlanmada arzu edilen düzeyde olmadığını belirtenlerin oranı da azımsanmayacak düzeydedir.
    

18. 
    Katılımcı mezunlardan hâlen bir işte çalışanların yarıdan fazlası okulda kullandıkları araç gereçle, iş yerinde kullandıkları araç gereç arasında büyük oranda benzerlik bulunduğunu belirtmelerine rağmen, benzerlik olmadığını belirtenlerin sayısı da önemsenecek derecededir.
    

19. 
    Hâlen çalışan mezunların, mezun oldukları bölüm/program dışında bir işte çalışma nedenlerinin sıralamasının başında öğrenim gördüğü bölümde/programda iş bulamamaları, tamamen tesadüf olarak ifade edenler, ciddi bir iş araştırması yapmamaları, mezun olduğu bölümü/programı sevmemesi, çalıştığı işlerde tatminkâr ücret alamamaları, alanında çalıştığı işlerde sosyal güvencesinin sağlanmaması, çalışmakta olduğu işte daha fazla ücret alması, hâlen çalışmakta olduğu işyerinin ailesine ait olması, işveren tarafından mesleğinde yeterli görülmemesi ve alanında çalıştığı işlerde iş güvenliği ve işçi sağlığına önem verilmemesi gerekçe olarak gösterilmiştir.
    
20. 
    Araştırma kapsamına alınan mezunların çalıştıkları işlerde; yüzde 33,16’sı asgari ücretin üzerinde, yüzde 27,11’i asgari ücret kadar, yüzde 23,21’i asgari ücretten daha az, yüzde 16,52’si ise asgari ücretin iki katı veya daha fazla gelir elde etmektedir.
    
21. 
    Çalışmayan mezunlardan, ücretli işte çalışmama/çalışamama nedeni olarak mezun olduğu alanda iş bulamayanların oranı ilk sıradadır. İkinci sırada üniversite sınavına hazırlananlar, üçüncü sırada ise çalışmak istediği hâlde hiçbir alanda iş bulamayanlar gelmektedir.
    
22. 
    Ücretli bir işte çalışırken işsiz kalan mezunlar; yetersiz ücret verilmesinden, sosyal güvencelerinin sağlanmamasından, çalışma şartlarının sağlıksız ve yetersiz olmasından ve ekonomik krizden dolayı işsiz kalmışlardır.
    

1. 
   Araştırma kapsamındaki 81 ilde iş yeri yöneticileri/temsilcilerinden anket doldurarak sisteme kayıt olanların sayısı 1 Temmuz 2009 ile 30 Haziran 2010 tarihleri itibariyle 1228’dir.
   
2. 
   İşletme yöneticilerinin (işletme sahibi ve yöneticisi, işletme müdürü, atölye şefi, bölüm şefi, insan kaynaklar yetkilisi, eğitim sorumlusu, vb.) yüzde 61,97’si küçük ölçekli özel sektör (1-20 personel) işletmelerinde, yüzde 9,45’i büyük ölçekli özel sektörde (151 ve daha fazla personel), yüzde 9,61’i küçük ölçekli özel sektörde (21-50 arasında personel çalıştıran), yüzde 8,14’ü ise orta ölçekli özel sektör (51-150 personel çalıştıran) işletmelerinde yöneticilik yapmaktadırlar. Kamu sektörüne ait işletmelerde yönetici olanların oranı ise yüzde 10,83’tür.
   
3. 
   İşveren anketini dolduran işletme yöneticilerinin işletmedeki görevlerine bakıldığında, yüzde 58,55 ile işletme sahibi ve yöneticisi, yüzde 13,11 ile işletme müdürü, yüzde 8,88’i bölüm şefi, yüzde 9,45’i insan kaynakları yetkilisi, yüzde 5,78’i eğitim sorumlusu, yüzde 4,23’ünün de atölye şefi olduğu görülmektedir.
   
4. 
   İşverenlerin nitelikli eleman bulmakta zorluk çekip çekmedikleri ile ilgili soruya yüzde 32,41 ile “oldukça”, yüzde 28,67 ile “kısmen”, yüzde 23,45 ile “çok”, yüzde 8,55 ile “hiç”, yüzde 6,92 ile ise “çok az” zorluk çektiklerini belirtmişlerdir
   
5. 
   İşverenlerin nitelikli eleman bulmakta zorluk çektikleri meslekler ve eğitim düzeyleri sırasıyla; muhasebe (14 çırak, 5 kalfa, 9 usta, 43 meslek lisesi mezunu, 11 tekniker, 29 mühendis), elektrik (22 Ç.; 15 K.; 28 U.; 34 T.; 5 Tkn; 5 Müh.) ve mobilya ve dekorasyon (33 Ç.; 19 K.; 27 U.; 15 T.; 2 Tkn; 2 Müh.) şeklindedir. Son sıraları ise dizgi, dekoratif sanatlar, besin kontrol analizi, baskı (tipo-ofset) ve ayakkabı teknolojisi oluşturmaktadır.
   
6. 
   Anket dolduran işverenlerin, yüzde 72,64’ü işletmelerinde meslek lisesi mezunu çalıştırdığını, yüzde 27,36’sı ise işletmesinde meslek lisesi mezunu çalıştırmadığını belirtmiştir.
   
7. 
   İşletmelerinde meslek lisesi mezunlarını çalıştıranların çalıştırma nedeni olarak yüzde 29,18 ile gelişen teknolojiye ve iş ortamına daha çabuk ve kolay uyum sağlaması, yüzde 29,14 ile alanında gördükleri mesleki bilgi ve becerilerin işletmelerdeki üretim çalışmaları ile bağlantılı olması, yüzde 19,72 ile iletişim kurma ve ekiple çalışma becerilerinin yüksek olması gerekçe olarak gösterilmiştir.
   
8. 
   İşletmelere eleman alınırken meslek lisesi mezunu olanların tercih edilmeme nedeni olarak, yüzde 21,21 ile mesleki bilgilerinin yetersiz olması, yüzde 19,93 ile mesleki becerilerinin yetersiz olması, yüzde 19,56 ile ise meslek lisesi mezunlarının daha fazla ücret istemeleri, yüzde 17,00’sinin de mesleki tutum ve iş alışkanlıklarının yetersiz olması gösterilmiştir. Yüzde 22,30’luk bir kesim ise mesleki eğitim almış personele ihtiyaçlarının olmadığını belirtmiştir.
   
9. 
   İşverenler eleman ihtiyacını karşılamak için tercih ettikleri yöntem olarak, yüzde 33,96’sı son sınıfta iken işletmede beceri eğitimi / staj yapan öğrencileri istihdam ederek, yüzde 28,26’sı tanıdık vasıtası ile yüzde 9,91’i ise ilan (gazete, internet, vs.) yolu ile yüzde 10,43’ü ise meslek liseleri aracılığı ile seçeneğini belirtmişlerdir.
   
10. 
    İşverenler, çevrelerinde bulunan mesleki ve teknik eğitim veren okullar ve programlar hakkında yeterince bilgi sahibi değildir, eğitim yetkilileri tarafından okul bünyesinde bölüm/program açılması ve ders programlarının içeriğinin oluşturulması hususunda işveren görüş ve önerileri de yeterince alınmamıştır.
    

11. 
    İşverenler istihdam ettikleri çalışanlarına yönelik ücret politikalarını belirlerken, yüzde 33,60’ı verimli çalışma durumuna, yüzde 21,64’ü çalışma disiplinine göre, yüzde 20,83’ü çalışanın yapmakta olduğu işin türü ve önemine göre, yüzde 9,42’si kıdemine göre, yüzde 8,80’i mezun olduğu okula göre, yüzde 5,71’i ise üstlerine karşı itaatkâr davranmalarına göre hareket etmektedir.
    

1. 
   Mesleki ve teknik eğitim okullarında/kurumlarında öğrencilere kazandırılan mesleki yeterliklerin iş piyasasının talepleri doğrultusunda olması sağlanmalıdır. Bu kapsamda; öğretim programlarının geliştirilmesi, mesleki yeterliklerin uluslararası standartları karşılaması, eğitim ortamlarının donatılması ve gelişen teknolojilere göre yenilenmesi, öğretmen yeterliklerinin artırılması, etkili öğretim yöntem ve tekniklerinin geliştirilmesi gibi konularda iş piyasası sürecin içine daha aktif olarak katılmalıdır. İş piyasası ile öğrencileri istihdama hazırlayan okul ve kurumlar arasında iş birliğini sağlayan kurumsal yapılar oluşturulmalı ve Mesleki ve Teknik Eğitim Araştırma ve Geliştirme Merkezi (METARGEM) gibi kurumsal yapılar daha işler hâle getirilmelidir.
   
2. 
   Okul yapılmadan önce ve mevcut okulların bünyesinde alan/dal açılmadan mutlaka çevre ve iş piyasası ihtiyaç analizi yapılmalı, yerleşim merkezindeki nüfus hareketliliği ve yeterliği değerlendirilerek bu uygulamanın sonuçları dikkate alınmalıdır. Mesleki ve teknik eğitim kurumları, durumu uygun (sanayi, turizm, ticaret, çağ nüfusu ve gelişmişlik düzeyi göz önünde bulundurularak) yörelerde yaygınlaştırılmalı ve eğitim kurumlarında güncelliğini yitirmiş olan öğretim programları revize edilmelidir.
   
3. 
   Mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumlarının fiziki altyapı eksiklikleri ile bu okul ve kurumlardaki araç, gereç, makine ve teçhizat eksiklikleri giderilmeli ve günün koşullarına uygun hâle gelmesi sağlanmalıdır.
   
4. 
   Mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumlarında uygulanan eğitim programları ulusal ve uluslararası standartlara, hayat boyu öğrenme ilkelerine, eğitim standartlarına, çağın ve iş hayatının gereksinimlerine uygun olarak geliştirilmelidir.
   
5. 
   İlköğretim öğrencilerine ve ortaöğretimin ortak sınıfı olan dokuzuncu sınıfta gerekli mesleki rehberlik ve yönlendirme yapılarak öğrencilerin ilgi, istek ve kabiliyetleri ve iş hayatının gereksinimleri doğrultusunda okul/alan/dal seçmeleri sağlanmalıdır.
   
6. 
   Öğrencilerin okula karşı ilgisini artıracak sosyal ve kültürel etkinlikler düzenlenmelidir.
   
7. 
   Öğrencilerin meslekleriyle ilgili bilgi, beceri ve mesleki tutum ve iş alışkanlığı kazanmalarını destekleyici öğretim etkinliklerine daha fazla katılımları sağlanmalıdır.
   
8. 
   Eğitici personelin mesleki yeterlikleri artırılmalı, gelişen teknolojiyi takip edebilmeleri ve kendilerini geliştirebilmeleri için hizmet içi eğitimler düzenlenmelidir. Yönetici ve öğretmenlerin alanlarındaki güncel gelişmelere ayak uydurabilmeleri için düzenlenecek hizmet içi eğitimler iş piyasasının içinde yapılmalı ve zorunlu olmalıdır. (Örneğin; motor bölümü öğretmeni otomotiv sektöründe 6 ay-1 yıl arasında zorunlu eğitim almalı ve fiilen burada çalışmalıdır).
   
9. 
   Mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumlarına sektördeki güncel gelişmeleri yansıtacak bir yapının kurulması gerekmektedir, e-mezun sistemi bunun için yararlanılması gereken bir yol olabilir.
   
10. 
    Mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumlarının etkinliğinin belirlenmesi amacıyla yürütülen “mezun izleme” çalışmalarına okul/kurum ve işletmelerin etkin olarak katılımı sağlanmalı, bu çalışmada elde edilen sonuçlardan karar vericiler ve politika belirleyiciler ile sektör temsilcileri etkin şekilde yararlanmalıdır.
    
11. 
    Mezunların alanlarının devamı olan (mühendislik, mimarlık, iktisat, işletme, muhasebe vb) lisans programlarına geçişlerini teşvik edici tedbirler (Örneğin ek puan uygulaması) alınmalıdır. Öğrencilere üniversiteye girişte uygulanan katsayı uygulamasından kaynaklanan olumsuzluklar bir ölçüde giderilmiş olsa da bunun tamamen ortadan kaldırılması için yasal düzenlemeler acilen yapılmalıdır.
    
12. 
    Çalışan mezunların büyük çoğunluğu işlerini kısa zamanda, tanıdık yardımıyla bulduklarını ifade etmişlerdir. Kuruluş amacı, istihdamın korunması, geliştirilmesi, yaygınlaştırılması ve işsizliğin önlenmesi olan İŞKUR vasıtasıyla iş bulanların oranı çok düşük seviyededir. Bu sonuç İŞKUR tarafından değerlendirilmelidir.
    
13. 
    İş bulan mezunların yarıya yakını asgari ücret veya daha altında kazanç elde etmektedirler. Mezunların aldıkları eğitimin iş hayatının talepleriyle tam olarak uyuşmadığı, çalışan mezunların kazanımlarının da istenen seviyede olmadığı göz önüne alındığında Ülkemizin nitelikli eleman ihtiyacının da tam olarak karşılanmaması sonucu doğal olarak karşımıza çıkmaktadır. İşverenin ücret belirlemedeki kıstasının başında verimli çalışmanın geliyor olması, bu okullarda verilen eğitimin kalitesinin artırılması ve nitelikli eleman yetiştirilmesi mezunların aldığı ücretinde artışına neden olacaktır. Bu nedenle verilen eğitimin kalitesinin yükseltilmesi ve işverenlerin de ücret politikasını gözden geçirmesi gerekmektedir.
    
14. 
    Mesleki ve teknik eğitim veren okul ve kurumları akredite etmek için akreditasyon kriterleri belirlenmeli ve okulların/kurumların akreditasyon çalışmalarına başlanmalıdır.
    
15. 
    Mesleki ve teknik eğitim veren okullarda/kurumlarda kalite güvence sistemleri oluşturularak, okul kalite göstergeleri ve standartları oluşturulmalı ve her okulun asgari standartları karşılaması sağlanmalıdır.
    
16. 
    Öğretmenlere interaktif becerilerini geliştirici gelişim imkânları sunulmalıdır.
    
17. 
    Yerel eğitim ihtiyaçlarına duyarlı, ihtiyaçlara göre modüler öğretim programları geliştirebilen, meslek standartları ve belgelendirme esaslarına göre eğitime işlerlik kazandırabilen, öğretim materyali hazırlayıp geliştirebilen, kaynakları etkin ve verimli kullanabilen, öğretmenlerin sürekli eğitimini sağlayan ve hayat boyu öğrenim ilkelerine göre eğitimi planlayabilen çevrenin, iş hayatının katılımı ve iş birliği ile daha güçlü bir okul modeli yapılanmasına gidilmelidir.
    
18. 
    Mesleki eğitimin pahalı bir eğitim olduğu göz önüne alındığında herhangi bir işte çalışmayanların oranının yarıdan fazla olmasının nedenleri üzerinde önemle durulmalı ve eğitim istihdam ilişkisi sağlıklı kurulmalıdır.
    
19. 
    Mezunlardan her beş kişiden biri sosyal güvencesi olmadan çalışmaktadır. Bu nedenle ilgili birimler bu konu üzerinde önemle durmalıdır.
    
20. 
    Çalışan mezunların büyük çoğunluğu işe girdikten sonra herhangi bir eğitim almadıklarını belirtmektedirler. İşletmeler çalışanlarına mesleki gelişimlerini sağlayıcı eğitimler düzenlemelidir.
    
21. 
    İşletme yetkilileri kalifiye eleman bulmakta zorluk çektiklerini söylemekle birlikte araştırma sonuçlarına göre işletmelerin yükümlülüklerini tam olarak yerine getirmemelerinden kaynaklanan sorunlar olduğu da görülmektedir. Bu nedenle işletmeler, çalışanların mesleki gelişimleri, özlük hakları ve mesleki ve teknik ortaöğretim mezunlarını istihdam etme konusunda yükümlülüklerini yerine getirmelidir.