Metall va qotishmalarga termik va kimyoviy-termik ishlov berish

Issiqbardosh materiallar -yuqori t-rada plastik (qaytmas) deformatsiyaga qarshilik koʻrsata oladigan materiallar. Odatda, t-ra oshgan sari metallarning mustahkamligi keskin pasaya boradi. Qotishmalarning yuqori issiqbardoshligi ikki asosiy fizikaviy omil — qotishmada atomlar orasidagi bogʻlanishning mustahkamligi va uning strukturasi bilan belgilanadi. Zarur yuqori mustahkamlikka ega boʻlgan strukturani olish uchun qotishmaga turlicha termik ishlov beriladi. Krtishmalar esa yuqori t-rada plastik deformatsiyaga koʻproq qarshilik koʻrsata olishi tufayli mustaxkamligini ancha saqlaydi. Ishlatish sharoitlariga qarab, I. m. ni yuqori tralarda qisqa vaqtli (sekund-soat) mexanik nagruzkalarga teztez uchraydigan; yuqori tralarda nagruzka ostida oʻnlab, yuzlab soatlab boʻladigan; yuqori nagruzkalar va yuqori tralarda oʻn minglab va yuz minglab soat ishlaydigan qotishmalarga boʻlish mumkin. Shunga qarab qotishma struktura-siga talab ham keskin oʻzgaradi. Qanday t-rada ishlatilishiga qarab, ularni quyidagicha tasniflash mumkin: 350° t-rada ishlatiladigan uglerodli oddiy konstruksion poʻlatlar; 350—500° — kam ligerlangan ferrit va perlit poʻlatlar hamda titan qotishmalari: 500 — 650° — austenit sinfidagi poʻlatlar; 650—800° — nikel va kobalt qotishmalar. Xrom, molibden, kremniy bilan legirlangan ferrit va perlit sinfidagi,poʻlatlar bugʻ qozonlarida, neft saqlash qurilmalarida, ichki yonuv dvigatellari klapanlarini yasashda ishlatiladi. Austenit sinfidagi issiqbardosh poʻlatlardan gaz turbinalari parraklari, reaktiv turbinalarning detallari yasaladi. Reaktiv turbinalar parraklarini tayyorlashda nikel va kobalt qotishmalari keng ishlatiladi. Baʼzan I. m. ga qoʻshimcha ishlov beriladi. Ularning sirti korroziyabardosh metall yoki qotishma bilan qoplanadi. Qoplama qatlami juda past kuchlanish taʼsirida ham metallning sinishiga olib keluvchi korrozion darzlar paydo boʻlishiga yoʻl qoʻymaydi. Bunday qoplamalar uchun kremniy, alyuminiy, xrom, titan ishlatiladi. I. m. dan metall-keramik qattiq qotish-malar muhim guruhni tashkil etadi. Kremniy asosli anorganik polimer materiallar ham issiqqa chidamli boʻladi. Turli sanoat tarmoqdarida metallmas issiqbardosh material — issiqbardosh beton koʻplab ishlatiladi. U quyish pechlarining futerovkasi (qoplamasi), bugʻ qozonlarining ustiga qoplash uchun va marten pechlarida ishlatiladi.<sup>[1]

Magniy va uning qotishmalar</sup>
Magniy (Magnesium), Mg — Mendeleyev davriy sistemasining II guruhiga mansub kimyoviy element; ishkoriy - yer metallarga kiradi. Tartib rakami 12, atom massasi 24,305. Tabiiy Magniy 3 ta barqaror izotopdan iborat. 24Mg (78,60%), 25Mg (10,11%), 26Mg (11,29%). Uchta sunʼiy radioaktiv izotopi (23Mg, 27Mg, 28Mg) olingan. Magniyni 1808 i. dastlab ingliz fizigi Magniy Devi amalgama holida olgan. 1829-yilda fransuz kimyogari Magniy Byussi magniy xloridga kaliy bugʻi taʼsir ettirib, Magniyni metall holida ajratib olgan. Magniy massa jihatidan yer poʻstining 2,35% ni tashkil qiladi. Magniyning 100 dan ortiq minerallari boʻlib, ulardan dolomit, forsterit yoki olivin, magnezii, karnallit va boshqa ahamiyatlidir. Olivin jinslarining yuvilishidan ilonizi serpentin minerali hosil boʻladi. Uning tolasimon turi asbest deyiladi. Ilon-izisimonlar chuqur yer osti karbonat angidrid gazlarining taʼsirida parchalanishi natijasida talk jinslariga aylanadi. Tula parchalanganda esa magnezit (MgCO3)ra oʻtadi. Ohaktoshlar MgCl2 eritmalari taʼsirida dolomitga MgCa(CO3)2 aylanadi. Oʻzbekistondagi dolomit konlarining eng kattasi Samarqand viloyatida joylashgan.
Dengiz suvida 0,38%; baʼzi koʻllar suvida 30% magniy xlorid boʻladi. Magniy kumushdek oq, yumshoq, choʻziluvchan, yengil metall, havoda yupqa oksid parda bilan qoplanib, qoramtir tusga kiradi. Bu parda uni keyingi oksidlanishdan saqpaydi. Magniyning zichligi 1740 kg/m³, suyuqlanish temperaturasi 650°, kaynash temperaturasi 1105°. Magniy birikmalarida 2 valentli. Kimyoviy jihatdan juda faol metall. Havoda qizdirilganda koʻzni qamashtiruvchi oq shuʼla chiqarib yonadi va oq rangli magniy oksid MgO, qisman koʻkimtir magniy nitrit Mg3N2 hosil qiladi. Xona haroratida suv bilan reaksiyaga kirishmaydi. Qaynatilganda esa suvdan sekin-asta vodorodni ajratib chiqaradi. Suv bugʻi bilan 400° da shiddatli reaksiyaga kirishadi. Qizdirilganda azot, oltingugurt, galogenlar va boshqa metallmaslar bilan birikadi. Suyultirilgan kislotalarda oson erib, vodorod ajratib chikaradi. Oddiy sharoitda ishqorlarning suvdagi eritmasida erimaydi. Vodorodli muhitda 400—500° gacha qizdirilganda gidrid MgH2 hosil qiladi. Magniyni 500—600° gacha oltingugurt yoki SO2 va H2S bilan qizdirilganda sulfid MgS hosil boʻladi. MgF2 himoya pardasini hosil qila olishi sababli ftorid kislotada erimaydi. Ishqoriy bikarbonat va ammoniy tuzlari eritmalarida eriydi. Magniyning barcha tuzlari rangsiz, achchiq, suvda yaxshi eriydi. Magniy koʻpgina metallar bilan qotishmalar hosil qiladi.
Magniy oʻsimlik va hayvonlar organizmining ajralmas qismidir. Baʼzi suv oʻtlari, foraminiferalar, ohakli bulutlar Magniy konsentratlari hisoblanadi (ular tarkibida 3—4% gacha Magniy boʻladi). Magniy oʻsimliklarning yashil pigmenti — xlorofill tarkibiga kiradi.
Barcha oʻsimliklarning hujayra organellarida va barcha tirik organizmlarning ribosomshritsa Magniy borligi aniqlangan. Magniy fosfat kislota tuzlari shaklida fitin tarkibida boʻladi. Odam va hayvonlar organizmi Magniyni ovqatdan oladi. Odamning bir kecha-kunduzda Magniyga ehtiyoji 0,3—0,5 g. Ovqatda Magniy tuzlari yetarlicha boʻlmasa, nerv sistemasining normal qoʻzgʻaluvchanligi, muskullarning qisqarishi buziladi. Qoramollar yemida Magniy yetishmaganda muskullari tortishib, oyoqlari rivojlanmay qoladi.
Sanoatda Magniy elektrolitik, metallotermik va ugletermik usullar bilan, lekin, asosan, MgCl, KC1 va NaCl eritmalari aralashmasini elektroliz qilib olinadi. Metallotermik usulda xom ashyo boʻlib dolomit, qaytargich boʻlib ferrosilitsiy yoki silikoalyuminiy xizmat qiladi. Ugletermik usulda Magniy MgO bilan uglerod aralashmasini 2100° dan yuqori haroratda germetik pechlarda qizdirib olinadi.
Pirotexnikada, metallurgiyada qotishmalar, qiyin qaytariladigan metallar (vanadiy, titan, uran, sirkoniy), mustahkam choʻyan olishda, atom texnikasida, kino, fotografiya va yoritish texnikasida ishlatiladi.
^{Polimerlarning xususiyatlar}